A n t ik d a V r fa L sa fa si

4 ta sabab t o ‘g ‘risidagi t a ’limot.
Aristotel o ‘zidan avvalgi 
m utafakkirlar ta ’limotlarini tahlil qilgani holda, ularda 4 ta sabab 
to ‘g ‘risidagi m ulohazalarning m avjudligini qayd etadi. Ular:
1. “M ateriya”, y a’ni tushunchaning amalga oshishi.
2. “Shakl” - m ateriyaning “im koniyat” holida mavjudligidan 
voqelikka aylanayotganida qabul qiladigan tushunchasi.
3. H arakat sababi.
4. M aqsad - xatti-harakat bilan taqozolanadigan sabab.
M asalan, uy qurilayotganida m ateriya - g ‘ishtlar, shakl - uyning 
o ‘zi, harakat sababi - arxitektor faoliyati, m aqsad - uyning biror narsaga 
m o ‘ljallab qurilishi.
Dastlabki harakatlantiruvchi kuch.
Dunyo, Aristotel fikricha, abadiy 
m avjud, demak, undagi harakat ham mangu. Bu holat harakatlantiruvchi 
kuch to ‘g ‘risida masaJaning qo'yilishiga olib keladi. Bu kuch - Xudo. 
Birinchi dvigatelsiz hech qanday kuchning paydo bo ‘lishi m um kin emas.
A ristotelning borliq to ‘g ‘risidagi ta ’limoti uning fizikaviy ta ’limoti 
va kosm ologiyasida aks etadi. Xususan, idealistik asos har ikkalasida 
nam oyon b o ‘lgan. Olim sifatida Aristotel qadimgi grek fizikasi, shu 
jum ladan, Empedokl fizikasi, ayniqsa, uning 4 ta sabab to ‘g ‘risidagi 
ta’limotiga suyangani holda, o ‘z fizikasini yaratgan. A naksagorning 
olamdagi m aqsadga m uvofiqlik to ‘g ‘risidagi tasaw u rlarig a qarshi 
chiqqan holda, uning tabiatdagi o'zgarishlam i m exanistik tarzda 
tushuntirishi, xususan, Quyosh va Oyning tutilishi haqidagi fikr- 
m ulohazalarini e ’tiro f etgan.
H arakat 
to ‘g ‘risidagi 
ta ’lim otida 
Aristotel 
m oddiylik 
va 
harakatchanlikning birligini ta ’kidlaydi. Uningcha, moddiy predm et 
harakatda bo'ladi va o ‘z navbatida, harakatlanuvchi narsa m oddiy 
predm etdan 
boshqa 
narsa 
b o ‘lishi 
m umkin 
emas. 
Aristotel 
“harakatlanuvchi” tushunchasini maxsus tadqiq etadi. Uning fikricha, bu 
tushunchaning negizini 2 ta narsa tashkil etadi: 1) harakat to ‘g ‘risidagi 
tushuncha; 2) harakatda b o ‘lgan narsa haqidagi tushuncha.
Aristotel o ‘zigacha b o ‘lgan tasavvurlardan kelib chiqib, harakatning 
4 ta turini farqlaydi: 1) kattalashish va kichrayish; 2) sifatiy o ‘zgarish; 3) 
paydo b o ‘lish va y o ‘qolish; 4) fazoda o ‘rin alm ashish ko'rinishidagi 
harakat. B ularning orasida qaysi biri asosiy, degan savolga fazodagi 
harakat, unga hech b ir harakat turini keltirib taqib bo'lm aydi, deb javob 
beradi. 
Uni 
quyidagicha 
tushuntiradi: 
predmet 
kattalashganda.
172

---

kengayganda unga qandaydir bir boshqa m odda yaqinlashib keladi va u 
bilan birlashib ketadi. Xuddi shuningdek, predmet kichrayganda undan 
qandaydir bir qism ini tashkil etuvchi modda uzoqlashadi va boshqa bir 
predm et m oddasiga aylanadi. Demak, kattalashish va kichrayish 
predm etining fazoda harakatianishini taqozo etadi. Xuddi shu hoi, 
Aristotel ta ’kidlashicha, sifatiy o ‘zgarishda ham, y a’ni boshqa narsaga 
aylanishda ham kuzatiladi. A gar predmetda sifat o ‘zgarishi sodir b o ‘lsa, 
buning sababi o ‘zgaruvchi predm etning boshqa predm et bilan birlashishi 
natijasidir, chunki o ‘zgarishni ana shu predm et keltirib chiqaradi. 
Birikishning sharti esa predm etlam ing fazoda yaqinlashishi hisoblanadi. 
Fazodagi harakat paydo b o ‘lish va y o ‘qolishning ham shartidir. Paydo 
b o ‘lish va y o ‘qolish “shakF’ning y o ‘q b o ‘lishini anglatm aydi, u abadiy 
m avjud. Sifatiy o ‘zgarishda predm etning tasodifiy xossalari o ‘zgaradi, 
paydo b o ‘lish va y o ‘qolishda esa jins va tur belgilari o ‘zgaradi. Fazodagi 
harakat mangu, uzluksiz b o ‘lgani uchun ham. boshqa turlarga qaragnda 
ustun turadi.
Jism ning fazodagi harakati 3 turli bo ‘ladi: 1) aylanm a harakat, 2) 
to ‘g ‘ri chiziqli harakat va 3) 1 va 2 harakatning q o ‘shilishi natijasidagi 
harakat.
B unda to ‘g ‘ri chiziqli harakat uzluksiz b o ‘lishi m um kin emas. Olam 
shar shaklidadir, uning radiusi esa chekli, oxiriga ega.
A ylanm a harakat boshqa turlarga qaraganda ancha mukammal, 
chunki u mangu va uzluksizdir. lkkinchidan, yaxlitlik aylanm a harakatda 
harakatsizligicha qoladi. Olam aynan ana shundaydir: u o ‘z m arkazida 
abadiy harakat qiladi, lekin bunda olam ning m arkazidan boshqa qismi 
harakatda b o ‘ladi. Uinchidan, aylanm a harakat tekis harakat hisoblanadi.
Aristotel fizikasi asos e’tibori bilan m iqdoriy asosga emas, sifatiy 
asosga tayanadi. 
U bir fizik hodisalarning boshqa hodisalarga 
o ‘zgarishini e ’tiro f etadi. Levkipp va Dem okrit qarashlariga qaraganda -
bu ancha asosli. U lar sifat o ‘zgarishlarini tan olmaganlar.
Aristotelga ko'ra, nim aning harakatianishi to ‘g ‘risidagi m asala ham 
m uhim dir. Uningcha, elem entlar harakatidagi farqlar ularning shakllari 
o ‘rtasidagi farqlar bilan belgilanmaydi. Ularning harakati o ‘rtasidagi 
tafovutlar egallab turgan joylariga b o g ‘liq. A ristotelning ta ’kidlashicha, 
agar jism o ‘ziga xos b o ‘lgan joyda turgan b o ‘lsa, harakatsiz b o ‘ladi. 
A gar tabiatan egallashi kerak b o ‘lgan joy d a turm asa, u harakatda b o ‘ladi, 
chunki o ‘zining tabiiy joyini egallashga intiladi. M isol keltiradi: Yer 
olam ning m arkazida turgani uchun (o‘z joyida turgani uchun) harakatda
173

---

b o ‘lmaydi. Agar tuproq uyimini tepaga qarab otsak, u harakatda bo‘ladi, 
y a’ni pastga, o ‘z joyiga intiladi.
Aristotel atom istlam ing qator fikrlarini inkor etadi. Uningcha, 
atom istlam ing atom lar shakllari sonsiz degan fikri xato, chunki unday 
b o ‘lsa, ularga xos xususiyatlarning ham soni cheksiz bo‘lar edi. Tajriba 
shuni k o ‘rsatadiki, harakatlar k o ‘p emas, demak, jism larda uchraydigan 
shakllar soni ham chekli.
Atom istlar atom larni o ‘zgarmas deb hisoblaydilar. Bu xato. Chunki 
predm etlar o ‘zaro ta ’sirda b o ‘lishi uchun atom larda ham o'zgarishlar 
b o ‘lib turishi kerak.
A tom lar o ‘z-o ‘zidan harakatlanadi degan fikr ham xato, atom 
bunday ta s a w u r qilinsa, unda 2 ta element: harakatlantiruvchi va 
harakatlanuvchi farq qilinishi kerak. Bu esa, atom b o ‘linmaydi, degan 
fikrga zid.
A tom istlar fikricha, atom lar o g ‘irlikka ega, shuning uchun ular 
dastlab, pastga qarab tusha boshlagan. B unda atom tezligi uning 
o g ‘irligiga, o g ‘irlik esa m iqdorga bog‘liq b o ‘lgan. Tushayotganda 
og ‘irroq bo ‘lgan atomlar, yengil atom lar bilan to ‘qnashib, ularni 
balandga k o ‘targan. Shu tariqa uyirmali harakat vujudga kelgan va u, o ‘z 
navbatida, dunyoni vujudga keltirgan. Bu gipoteza, Aristotel fikricha, 
b o ‘sh fazoning m avjud bo‘lishini taqozo etadi. B o ‘shliqning markazi 
b o ‘lm agani uchun, uning tepasi ham, pasti ham b o ‘lmaydi, demak, 
atom lar pastga qarab harakatlana olmaydi.