A n t ik d a V r fa L sa fa si

Aristotelning bilish nazariyasi
uning ontologiyasi — borliq haqidagi 
ta ’limotiga tayanadi.
Bilish, Aristotel fikricha, subyektning obyekt bilan muvofiqligi 
b o ‘!gani uchun, turli jinslarga m ansub obyektlar uchun mos b o ‘lgan jon 
qismlari boMishi kerak. Aql shunda chin boMadiki, qachon axloqiy 
fazilat, niyat (orzu, m aqsad) bilan birga keladigan odatdan tashkil topsa, 
niyat, xohish - motivlarini taroziga solishga intilsa. Intilish niyat yaxshi 
bo ‘lganda va intilish niyat bilan aynan b o 'lg an d a to ‘g ‘ri bo‘ladi. Mana 
shu holatlar m avjud boMganda tafakkur va uning yordam ida erishilgan 
haqiqat am aliy aham iyat kasb etadi.
B ilishning 
m aqsadi, 
uningcha, 
haqiqatga erishishdan 
iborat. 
H aqiqatga erishish, xatoga y o ‘l qo ‘ymaslik, nim aning zaruriy va 
nim aning o ‘zgaruvchan ekanligini aniqlash vositalari, Aristotel fikricha,
188 Copleston F. H istory o f philosophy. V o l.l. —N ew Y ork-L ondon-T ornnto-S ydney-
AuckJand, 2003. P.322-326.
181

---

fan, amaliyot, donishm andlik va aqldir. Biroq, bilim ning oliy prinsipiga 
nisbatan hech qanday fan, yoki amaliyot, yoki san’atning b o ‘lishi 
m um kin emas: fan isbotlashni talab etadi, san ’at va am aliylik 
o ‘zgaruvchan narsalarga taalluqli. D onoga ham, xuddi olimdagi singari, 
b a’zi narsalam i isbotlashi kerak b o ‘lganiligi sababli, uning ham oliy 
prinsiplarga aloqasi y o ‘q. Demak, uningcha, bu prinsiplam i aqlga 
tegishli deb aytish mumkin.
A ristotelga k o ‘ra, fan predm eti - m angu va zaruriy, faoliyat esa 
boshqa narsaga m ansub, y a ’ni u zaruriy narsa emas. Shuningdek. faoliyat 
ijod yoki san ’atdan ham farqlanishi zarur. Ijodning maqsadi - undan 
tashqarida mavjud.
Demak, Aristotel ilmiy bilim ni san’atdan ham, tajribadan ham, o ‘y- 
fikrdan ham farq qiladi. B ilim dan farqli o ‘laroq, san ’at buyum lam i (yoki 
asarlam i) ishlab chiqaradi. Demak, u am aliyot va ishlab chiqarish sohasi; 
bilim sferasi predmetni m ushohada qilish, his etish, nazariya, aql bilan 
k o ‘rishdan tashkil topadi. Ilmiy bilim predm etiga ko'ra, borliq 
to ‘g ‘risidagi bilimdir. Shunga qaramay, baribir fanning san’at bilan 
um um iyligi bor - har ikkalasi ta ’lim orqali uzatiladi. Shuning uchun ham
san’at tajribaga nisbatan ko ‘proq bilim hisoblanadi, u chin m ulohazalar 
bilan birga keladi.
Bilim ning oddiy tajribadan va san’atdan farqi shundaki, u har 
ikkalasi uchun boshlang‘ich nuqta b o ‘lib xizm at qiladi. Lekin, bilimdan 
farqli o ‘laroq, tajribaning predm eti faktlar hisoblanadi (bunda yakka 
faktlar nazarda tutiladi). Tajribaning asosi - sezgilar, xotira va odatlarda. 
B iroq bilim sezgilar bilan bir xil emas. T o‘g ‘ri, har qanday bilim 
sezgilardan boshlanadi. Bu tezisni A ristotel bilish nazariyasi uchun 
asosiy deb biladi. Agar predm etga mos keladigan sezgi bo'lm asa, unda 
unga mos keladigan ishonchli bilim ham y o ‘q. Tajriba sezgilar bilan 
taqozo etilganligi uchun, aql bevosita sezish predmetini bilishga 
m uvaffaq b o ‘ladi; u yakkada bevosita - umum iyni, jinsni, masalan, 
K allinda (odam ism i) - “inson”ni topadi. Lekin, bu yakkada umumiyni 
topish bilim dan farq qiladi: sezgilar fazo va vaqtning o ‘zgarishiga 
bogTiq, ilmiy bilish esa — b o g ‘liq emas. B ilim o ‘y-fikrdan ham farq 
qiladi. 0 ‘y-fikr ehtim oliy asoslarga suyanadi. T o ‘g ‘ri bilim chinligi unga 
yetarli asos b o ‘lgandagina tasdiqlanadi. Chinligi asoslangandan keyin 
bilim ni rad etib b o ‘lmaydi. 0 ‘y-fikrga qarshi boshqa o ‘y-fikr bildirilishi 
mumkin. 0 ‘y-fikr “tebranib” turadi, ilmiy bilim esa m ustahkam.
Platon singari, A ristotel uchun ham, chin bilim kuzatilayotgan 
faktlar, tushunchalar va m etodlar bilan tanishishni taqozo etadi.
1X2

---

N arsalam i o'rganish, tabiatning umumiy qonunlarini, tafakkurning 
mantiqiy asoslarini o ‘rnatish uchun k o ‘p vaqt talab qilinadi. M ehnat 
qilm asdan falsafiy diskurs ko‘nikmalarini o ‘zlashtirib bo'lm aydi. Lekin, 
shuni ham aytish kerakki, Aristotel fikricha, falsafiy m ushohada o ‘z- 
o ‘zidan odamni fozil b o ‘lishiga olib kelm aydi. Ana shuning uchun ham, 
hayotda nafaqat bilim egallashga, balki fozillikka ham intilib yashash 
lozim v a buning uchun davlat fuqarolarga zarur sharoit yaratib berishi
189
zarur 
.
Aristotel fikrcha, bilimdan oldin bilish predmeti mavjud. Bu 
tom ondan olib qaralganda, bilim bilan sezgilar o ‘rtasida farq y o ‘q. Shu 
m a’noda ular o ‘rtasidagi inunosabat qavtm as jarayon deb qabul qilinadi. 
Agar bilim paydo b o ‘lgan deb olinsa, unda predm et va bilim ajralmas 
yaxlitlikda deb hisoblanadi. A ristotelga k o ‘ra, predm et uni bilgunga 
qadar bilim ning m um kinlik tarzidagi predmeti hisoblanadi. Bilib 
olingandan keyin u haqiqiy predm etga aylanadi. Shu m a’noda bilish jins 
egallovchidir, y a’ni m axsus jinsning borliq usulidir.
Ilmiy bilim ning asosiy xususiyatlari:
1. Isbotlanganlik (eng umumiylik va zaruriylikning).
2. Tushuntirish qobiliyati.
3. Birlikning b o ‘ysunish bosqichlari bilan birligi.
Aristotel fikricha, fan - isbotlay oladigan borliq turi. Isbot faqat 
um um iyga tegishli. Masalan, O yning tutilishi takrorlanib turadi, u bir xil 
shart-sharoitda sodir b o ‘ladi. H ar bir alohida olingan holat Oy 
tutilishining xususiy xoli bo‘lib hisoblanadi.
Ilmiy bilim m azm unining zaruriyligi va q o ‘llanilishining eng 
umumiyligi 
bilan ajralib turadi. 
Bu xususiyati ilmiy bilim ning 
tushuntirish qobiliyatiga ega b o ‘lishini taqozo etadi.
Ilmiy bilim lar vazifalari: 1) birorta holatni qayd etish; 2) uning 
sababini aniqlash; 3) faktning m ohiyatini tadqiq etish; 4) fakt mavjud 
bo‘ladigan yoki bo‘lmaydigan holatlarni o ‘rganish.
Bilim olish jarayoni bizlarga m a’lum bir m unosabatda b o ‘lgan 
narsalardan (y a’ni, subyekt-obyekt m unosabatining o ‘m atilishidan) 
boshlanadi, y a ’ni bizlar uchun birinchi b o ‘lgan tushunchadan, o ‘z- 
o ‘zicha birinchi boMgan tushunchaga o ‘tishdan iborat b o ‘ladi.
Aristotel “M etafizika”, “Topika” asarlarida fanlar tasnifi m asalasiga 
m urojaat qilgan. U fanlarni nazariy va am aliy ilm larga ajratadi. Nazariy 
fanlar, uningcha, boshlang'ich asos, predm etlar sabablari to ‘g ‘risida
189 П ьер А до. Ч то такое античная ф и лософ ия? / П еревод с французкого
В .П .Гайдам ака. -М .: И здательство гум ани тарной литературы , 1999. С .102.
183

---

bilim beradi va shuning uchun ham ularning falsafa bilan “flkri” bir. 
N azariy fanlar inson amaliy faoliyatini boshqarishga oid m asalalar bilan 
shug‘ullanuvchi amaliy fanlar bilan bo g‘liq b o ‘lib, ularni m ushohada 
yuritish, kerakli natijalarga erishish, tadqiq etilayotgan m asalalarning 
to ‘g ‘ri yechim ini topish vositalari bilan ta ’minlaydi va shu tariqa, ular 
uchun ishonchli nazariy asos b o ‘lib xizm at qiladi. Bu holat amaliy va 
poetik fanlarda aqliy m ushohadaning oqibatdan sababga, ibtidoga qarab 
y o lnalishini belgilaydi. “A m aliyot”, y a ’ni am aliy m ushohada doirasida 
fikrning bunday harakati individdan oilaga va oiladan davlatga tomon, 
“ijod” doirasida esa, poetikadan (badiiy ijod nazariy asidan) ritorikaga 
(notiqliq san ’atiga) va undan dialektikaga qarab y o ‘nalgan b o ‘ladi. 
Bunday “harakatda Arastu ilmiy abstraksiya, bilim lam i form allashtirish 
prinsipi bilan Platonning “g‘oyalar dunyosi”, y a ’ni shakllar nazariyasini 
yengish yo'lidagi qiyinchiliklarni bartaraf etishga m ajbur edi” 190. Bu 
holat Aristotelni tabiat hodisalarini o ‘rganuvchi fanlar, ayniqsa, fizika va 
u bilan uzviy bog‘liq m atem atikani qiyosiy tahlil qilish, ulam ing 
m etafizikaga 
munosabatini, 
borliqni 
o ‘rganishdagi 
tutgan 
o ‘rni, 
vazifalari 
va 
aham iyatini 
aniqlashtirish 
masalasi 
bilan 
jiddiy 
shug‘ullanishga undadi desak b o ‘ladi. A na shuning uchun ham buyuk 
allom aning fanlar tasnifini borliqning “shakllari” pillapoyasiga qiyos 
qilishadi. H aqiqatda ham, “Bu tasnifda har bir fanning o ‘rni jism ning so f 
shakliga yaqinligi bilan aniqlanadi” 191