A n t ik d a V r fa L sa fa si

SOFISTIKA. SOKRAT FALSAFASI
Eram izdan avvalgi V asrda G retsiyaning k o ‘p shahariarida k o ‘hna 
aristokratiya hokim iyati va tiraniya o ‘m iga quldorlik dem okratiyasi 
keldi. A finada dem okratiya siyosiy institutlarining shakllanishi o ‘ziga 
xos tarzda kechdi. Grek polisi aholisining soniga k o ‘ra va hududining 
hajm i bo‘yicha unchalik katta jam iyat emas. Bunday o ‘ziga xos 
xususiyadar, m ilodlan avvalgi IV asrda A finada dem okratiya paydo 
b o ‘lishi uchun shart-sharoitlam i yaratdi. Barcha erkin afinalik fuqarolar 
(taxm inan 300 m ing aholidan 40 m ingga yaqini) shahar у ig‘ ilishida 
qatnashish huquqiga ega edilar. U lam ing 15-20% i har xil q o ‘mitalar 
yoki kengashlarda bir nechta lavozim lam i egallagan. A finaliklarning 
ko ‘pchiligi siyosiy faoliyatda faol ishtirok etgani uchun, xalq o 'z -o ‘zini 
boshqarishga 
qodir 
deb 
hisoblashgan. 
Shuning 
uchun 
maxsus 
tayyorlangan siyosatchilar va ekspertlarga ehtiyoj y o ‘q edi. Siyosat 
kundalik turm ushning tarkibiy qismi hisoblanardi.
Yig'ilish -
yoshi 20 dan oshgan ham m a A finalik erkin erkak 
fuqarolar ishtirok etishi m um kin boTgan siyosiy institut. Y ig'ilish bir 
yilda o ‘n m arta tashkil etilar, Kengash, xalq qonun sudi (m aslahatchilar 
sudi — geliey) va harbiy h ay ’at a ’zolarini saylar va nazorat qilar edi. Ular 
asosiy siyosiy organlar hisoblanardi. B undan tashqari, kichik etnik 
guruhlar m uayyan darajada o ‘zini-o‘zi boshqarishi huquqiga ega edilar. 
Harbiy ishlar uchun m as’ul b o ‘lgan o ‘nta m ohir lashkarboshi qu r'a 
b o ‘yicha saylanm as, Kengash a ’zolari esa qu r’a bo ‘yicha saylanar edi. 
Yetarli bilim ga ega b o ‘lm aganlar qur’a tashlashgacha yetib borm aganlar.
Kengash 500 kishidan
iborat boTgan. A gar Kengash kongress yoki 
parlam ent bilan qiyos qilinsa, unda Kengash hukum at rolini bajaradi. 
Y ig‘ilish K engash kiritgan takliflarni o ‘zgartirish va man qilish huquqiga 
ega b o ‘lgan. Y ig‘ilishning o ‘zi qonun chiqaruvchilik tashabbusiga ega 
b o ‘lmagan, biroq K engashdan qonun chiqaruvchilik taklifini ishlab 
chiqishni so ‘rash m um kin b o ‘lgan.
K engashning 500 a ’zosi Afinadagi o ‘nta hududiy okrugdan teng- 
baravar ravishda saylangan, y a’ni ularning har biridan 50 ta vakil 
qatnashgan.
Qo'mitalar
59 
nafar 
a ’zodan 
(50+9) 
iborat 
bo‘lib, 
o ‘z 
vakolatlarining o ‘ndan bir qismi o'tgach, alm ashinib turishgan. 
Q o‘m itaning rahbari qayta saylanish huquqisiz bir kunlik m uddatga 
saylangan.
120

---

50 ta okrug a'zosi
+
9 tasi boshqa okrugdan 
kelgan nazoratchilar
10 
ta okrug navbat bilan 
har bir yig‘ilishda qo‘mitani 
tashkil etgan
Saylov
I
10 n afar 
mohir 
lashkar 
boshi
Yig‘ilish, Qur’a
Besh yuz a’zolik
50 + 9 lik qo‘mita
Rahbar
Hamma erkin erkaklar 
qatnashadi qur’a. 
Maslahatchilar sudi.
10 ta okrug, ularning har 
biri vakolati tugagach, 
almashingan. 
Qo’mita rahbari, u qayta 
saylanish huquqiga ega 
emas.
Yuqoridagi k o ‘rsatib o ‘tilgan tartibda hokim iyatning tashkil etilishi, 
ayniqsa, yangi saylanadigan m uassasalar va sudlam ing (ular ozod, erkin 
aholi partiyalari va tabaqalarining kurashida m uhim rol o ‘ynagan) 
yaratilishi sud va siyosiy notiqlik san’atini yaxshi egallagan, so‘z kuchi 
va isbot bilan ishontira oladigan, huquq, siyosiy hayot va diplom atiya 
am aliyotining turli m asalalarini erkin tushuna oladigan va hal etadigan 
kishilarni tayyorlashga bo'lgan ehtiyojini keltirib chiqaradi. Bu sohada 
ancha k o ‘zga ko ‘ringan kishilar — so ‘z san ’ati ustalari, huquqshunoslar, 
diplom atlar siyosiy bilim va notiqlik san ’ati b o ‘yicha o ‘qituvchilik qila 
boshladilar. 
Bilim larning 
falsafiy 
va 
xususiy 
ilmiy 
sohalarga 
ajralmagani, am mo falsafiy bilim larga boMgan qiziqishining kuchliligi, 
bu bilim larning savodxonlik, o ‘qim ishlilik mezoni sifatida yuqori 
baholanishi sababli, yangi paydo boMgan o ‘qituvchilar faqat siyosiy va 
huquqiy faoliyat texnikasini o ‘rgatish bilan cheklanm ay, uni falsafa va 
dunyoqarashning umumiy m asalalari bilan bog‘lashga urinishgan. Shu 
tariqa Qadimgi Y unonistonda sofistlar (grekcha sophistes-donolar) 
maktabi 
shakllangan. 
Uning 
o ‘zagini 
o ‘qituvchilar, 
shoirlar, 
m usiqachilar, qonunshunoslar, faylasuflar tashkil etishgan.
K onservativ va reaksion tarzda fikrlovchi yozuvchilar, ayniqsa, 
ularning dem okratiyani tanqid qiluvchi qism ining keyinchalik yoshlarni 
bahs-m unozara chog‘ida qanday b o ‘lsa-da yutib chiqish, haqiqatga 
erishish uchun порок usullardan foydalanishga o'rgatishga intilishi, 
xususan, y o lg ‘onni haqiqat, m antiqan kuchsiz argumentni kuchli
121

---

argument, bildirilgan fikm i ishonchli haqiqat, yuzaki qarashni -
ishonchli bilim qiJib k o ‘rsatishga urinishlari sababli ular nafratga loyiq 
b o ‘ldilar. Sofizm ning mohiyatini 
“S h o x”
sofizmi m isolida tushuntirsak, 
unda m uhokam aning quyidagicha sxem ada qurilishini k o ‘ramiz:
Y o‘qotm agan narsang o ‘zingda bor
Sen shoxingni y o ‘qotgan em assan
Demak, sening shoxing bor
Bu kabi sofizm larning paydo bo ‘lish sabablari hozirgi m antiqda 
quyidagilardan iborat deb tushuntiriladi:
1) tezisni almashtirish;
2) xulosa chiqarish qoidalarini buzish;
3) xato fikrlarni to ‘g ‘ri deb qabul qilish;
4) turli xil m a’noli tushunchalam i q o ‘llash.
M asalan, yer deganda, tuproq, quruqlik, m aydon kabi 8 ta narsa 
tushuniladi. Yuqoridagi m isolda m uhokam a shakliga k o ‘ra sillogizm ning 
birinchi figurasi ko‘rinishida qurilgan, u shaklan to ‘g ‘riga o 'xshab 
k o ‘rinadi, lekin uning qoidalaridan biri: kichik asos tasdiq hukm bo'lishi 
kerak, degan qoida buzilgan, m ulohaza inkor hukm bo‘lib qolgan (Sen 
shoxingni y o ‘qotgan emassan).
K o‘rib turibm izki, sofizm - suhbatdoshni aldash usuli. Seneka uni 
fokuschilam ing san’atiga qiyos qiladi. Aristotel esa, sofistlarni “qalbaki 
donishm andlar” 
deb 
atagan. 
U 
yozadi: 
“Sofistika 
chinakkam
donishm and-lik emas, qalbaki donishm andlikdir, va, sofist - bu 
chinakkam donishm andlikdan emas, qalbaki donishm andlikdan pul 
undirishni uddalay oladigan (odam dir)” 14 .
Lekin sofistlarni faqat salbiy jihatdan k o ‘rish ham n oto ‘g ‘ridir. 
“Gorgiy” dialogida Platon G orgiyning Sokrat bilan bo'lgan suhbatida 
sofistika m uallim larini him oya qilganini bayon qiladi. Gorgiy bahs 
yuritishga o ‘rgatuvchi m uallim larni m usobaqalarda kurashning turli 
usullari, qurollarini ishlatishga o ‘rgatadigan murabbiylar, ustozlarga 
qiyos qiladi: ular shogirdlarini egallagan m alakalaridan birovga nohaq 
ravishda qasddan yom onlik qilish m aqsadida hujum qilish uchun emas, 
balki adolatli tarzda - dushm anlari v a jinoyatchilardan o ‘zlarini him oya 
qilishda foydalanish uchun o ‘rgatishgan. “Shunday ekan, m azkur 
sababga k o ‘ra m uallim larni (sofistlarni - M .Sh.) ablahlikda ayblash, ular 
san ’atini yaroqsiz deb hisoblash noto‘g ‘ridir; ablahlar, m enimcha, bu 
san ’atni suiiste’mol qiluvchilardir” 143