(Саккокий).
' . - Ч ‘ . • ’ • • • . ' -
Сенсан севарим, ход hhqh, ход инонма, '
Кондур жигарим, ход инон, ход инонма.
. (Лутфий).
Бу мисрларда дозирги замон Удувчиси _учун тушу- нилмайдиган ёки тушуниЛиши .дийин сузлар учрамайди. Бу байтлардаги сузлар дозирги узбек тилида дам айнан шу маъноларда дУлланади. - ■
Шуни дам эслатиш керакки, гарчи бу даврларда халд жонли сузлашув тили бойликларидан кенг ф(?йда- ланиш тамойили бирмунча ривожланган ;булса дам, Ленин дали адабий тил жонли сузлашув тилидан анча узод эди. Кенг халд оммасинйнг тушуниши бирмунча дийинрод булган адабий-форсий оборотлар, стандарт долипга айланиб долган иборалар ва бирикйалар адабий тилда анча куп эди. Шунгадарамай, адабий тил- нинг турлича сУз ва иборалар, янги-янги шакллар билан бойишида халд сузлашув тили асосий манба булиб хиз- мат дилди. - ‘
Бу даврларда узбек адабий тилининг ягона умумий морфологик тизими таркиб топди. Бу давр адабий ёд- горликлари тилида донуний равишда учраб турадиган айрим морфологик фардлар эса аста-секин адабий тил меъёрларига томон ядинлашиб борди. Буни шу даврда
яратйлГ'ан адабий-бадиий a cap л ар, турли матнлардаи к^тдрилган фядтдар дам тасдидлайди.
узбек адабий тилида морфолоТик шаклларнинг ягонз. удумий меъёрларга келиши ёки унга ядннлашуви. дуйидатича .булган:
- От ва отлашган сузларда дозирги узбек адабий тилида б^лгаиидек, олтита келишик шакли дамда уларнинг узбек адабий тилинииг кейинги даврдаги тараддиёт» учун у мумий булга н аффикслари датъийлашди. Жумла- дан.даратдич келишиги учун -нинг, тушум келишиги уяун -ни, жуналиш келишиги учун -да(га), -ка(га), чи- дйш келишиги учун -дан/дин, урин-пайт келишиги учун -да(да) аффикслари узбек адабий тилинииг барча ёзма ёдгорлйклари учун асосий шакл сифатида кенг дуллан- ди. Отнииг келишик шакллари ацглатган маънолари ва уларнинг сйнтактик функцияси дозирги узбек адабий ти- лйдандеярли фард дилма иди. Келишик аффикслари турли мудобилларининг ишлатилиши эса уша давр узбек тилида сингармонизм додиеасининг нисбатан кучли- род булганлиги (ёки дали амалда эканЛиги), негиз ва аффикслардаги товушларнинг тэнглай уйгунлиги ва лаб уйгунлйгига риоя дилиб , айтилганлиги ва -ёзилганлиги билан ёки аффиксларнинг жарангли дамда жарангсиз ундошлар билан тугаган сузларга душилиши билан изодланадй. Масалан, даратдич келишиги аффиксининг -ыц/иц, -нын/нин; -ун/уч, -нун/нун мудобилларн суздагн товушларнинг даттид ва юмшод айтилиши ва лаблан- ганлиги ёки лабланмаганлигига кура ишлатилган. Шу каби чидиш ва урин-пайт келишикларининг -тын/тин, -дан/дан; -та та, -да/да шадллари, с^здаги товушларнинг даттид( ва юмшодлигй ёки унли ва жарангли-жарангсиз ундош тбвушлар билан тугаган сузларга душилиб келиши билан изодланади:, улуснун ичинда (Саккокий), йузуннун арзусы (Лутфий), Даврон бизицдур (Саккокий), баштын айакы (Лутфий), бу йуртта кабй. Аммо бу каби жузъяй додисалар урнини аста-секин асосий адабий шакллар эгаллай бощлаган.
Кадимги туркий ёдгорликларга хос ■ дурол-восита келишиги. щунингдек, тушум кёлишигининг hf/иг, -уг/уг аффикси, жуналиш келишигининг -гару/гару, дару/кару, -ра/рэ^ -ру/ру аффикслари узбек адабий тилида асоеан истеъмолдан туш и б долади. Унинг айрим унсурлари баъ- зи с^злар таркибидагина садланиб долади:
Отйарга хос куилик ва эгалик шакллари дам асоеан
^озирги узбек адабий тилидаги шаклга я^инлашади. -лар дффикси адабий тил учуй, барча ёзма ёдгорликлар тили учун ягона умумий шакл сифатида норматййлаша- ди. 1^адимги туркий шакллар — (-т, -к, -ан/эн кабилар) истеъмолда1Г тушиб долади, Эгалик категордйсининг ■ ^озйрги узбек тили учун хос булган норматив аффиксла- ри (-м, -им, -и, ин, -и, -си; -миз, имиз, -низ, -ициз каби) таркиб толиб датъийлаша борган. Б у аффиксларнинг турли мудобиллари эса (яъкн -ым/им, -ум/ум, -ын/ич, ун/уч» -ы, -сы; мыз, -муз/муз, -ымыз, -умуз/умуз; -ныз, -нуз/нуз, -унуз/унуз, -ыниз кабилар (сузнинг учли ра ундош билан тугаши х;амда л.а б уйеунлиги ва таилай уйрунлиги билан борли^ равишда) ишлатилади; йузуч нури, йузунуздын зулфуцуздин (Атоий), суэун, кузун, козуц балосы, багрымда, гадолары (Саккокий), дуснуч- да (дуснингэ), урамуч, лабин, кочлум уйин, кумущ би- лакларичиз (Лутфий), тушумда, иликин, фарокыч, Ч»е- гим,сал<)тинлари (Дур&ек) каби. ■
Эски узбек тилида сифатнинг диёсий даражаси ва* белгининг ортид-камлигини ифодаловчи шакллари, сод-, да ва таркибли еанод ва тартибли сонлар, кишидик щ курсатищ, узлик, булишсизлик ва белгилаш сингар^ олмош турларининг катъий умумйй шаклларда д$*лла- ниши кабилар з$ам узбек адабий тили морфологик ти- зимининг норматив холатга келганлигини очид к^рсатиб. туради. Чунки ^сурсатидгад шакллар ва грамматик бйр- ликлар асосан ^озйрги узбек адабий тилига жуда ядин тарзда таркиб тодди. Бу с^з туркумлари доирасида уч- райдиган айрим ноухшаш шакллар, фардли ходисалар эса узбек,адабий тилининг кейинги даврлардаги тарак- диет и жараёнида адабий тилга мослашди, унга сингиб кетди, яъни шакллар билан алмаштирилди. Баъзи бир- лари эса истеъмолдан,тушиб долди: дар кимнинг пай-i, монаси толубтур, мэнид билан учашур. Качан зулфуч кочуя бирлэн тузалгай, ким эгридур аньщ баштын айа- гы. (Амирий). -
• Эй бэгим, валлах, керакмэс танда жон сизсиз мэнэ,
„ Бу тириклик та болур йуз ьцщ гумон сизсиз '
. : , мэдэ, {Атоий).
Жань1м корган жафанин, мичда бирид,.
Болур, гар корса сандбн пора-пора (Саккокий)..
Эн пари рухсоралар, бизга нига^ эйлаб, утуд,
, Бир назар бирла гадони падшак г»йлэб утуц.
. (Лутфий).
Узбек адабий тили морфологии тизймининг маълум меъёрга келтирилганлиги, унинг ^атъийлашиб борган- лиги феъл меъёрларида ^ам очик намоён булади. Жум- ладан: а) феълнинг шахс-сон аффикслари ^озирги узбек адабий тили да ги сингари норматив шаклларга айлана- . ди. JQap учала гуру^га кирган шахс-сон аффикслари Катъийлашади. Чунки -мэн, -сэн, -миз (-биз), -сиз; -м, -н»
Do'stlaringiz bilan baham: |