A. M. Nasimov kimyo o‘qitish uslubiyoti amaliy mashg’ulotlarning ishlanmalari

1-laboratoriya ishi. Konsentrasiyasi massa ulushida ifodalanadigan eritma tayyorlash.
A) O’qituvchingizdan biror moddaning konsentrasiyasi massa ulushida ifodalanadigan eritmasini tayyorlash yuzasidan topshiriq oling.
B) Berilgan miqdor eritmani tayyorlash uchun qancha eriydigan modda va qancha suv kerakligini hisoblab toping va o’qituvchiga tekshirtiring.
V) Tarozidan kerakli mikdordagi moddani olib stakanga soling va uning ustiga aniqlangan mikdordagi distillangan suvni o’lchab quying, modda erib bo’lguncha shisha tayokcha yordamida aralashtiring.
G) Eritma tayyor bulgandan keyin uni o’qituvchi aytgan idishga quyib quying.
2-laboratoriya ishi. Moddaning berilgan molyar konsentrasiyadagi eritmasini tayyorlash.
A) O’qituvchidan molyar konsentrasiyada ifodalanadigan eritma tayyorlash yuzasidan topshiriq oling.
B) Moddaning berilgan molyar konsentrayasiyadagi eritmasini tayyorlash uchun undan qancha massa kerakligini hisoblab toping.
V) Hisoblab topilgan miqdordagi moddani tarozida tortib olib o’lchov kolbasiga soling, uning ustiga ozrok suv quyib eriting, so’ngra esa belgisiga qadar suv quying.
G) Tayyorlangan eritmani o’qituvchi aytgan idishga quyib quying.

8-amaliy mashg’ulot (Nazariy qisim) Kimyo darslarida masalalar echish

O’qituvchi: Masala echish kimyoviy ta’limda o’tilgan materiallarni o’rganish va ulardan mustaqil folydalanishda kata o’rin tutadi. Masalalrni o’quv jarayoniga kiritish eng avvalo olngan bilimlardan unumli foydalanishga qaratilgan. Masaala o’quvchilarni qayta fikrlashga materiallarni qaytarishga majbur qiladi. Masala echish davomida o’quvchida maqsadga intilish, mexnatsevarlik,ma’suliyatni seaish kabi xarakterlar tarbiyalanadi.Masala echish jarayonida predmetlar orasidagi bog’liqlik va tabiatning umumiyligi yaqqol namoyon bo’ladi.Masala echish jarayoni og’ir aqliy faoliyat hisoblanadi.Kimyoviy masalalarni og’zaki, eksperimental va yozma holda turli xil usullar bilan echish mumkin.Masalani uzluksiz echgan taqdirdagina yutuqlarga erishish mumkin. Eng avvalo kimyodan masalalrni echishga doir metodik ko’rsatmalarni beradi. Kimyoviy masalalarni yechishdan asosiy maqsad – kimyoviy qonun va qoidalarni, ulardan foydalanishni kimyoviy formulalar tuzishni o’rgatish va ularni tobora rivojlanayotgan hozirgi zamon kimyo faniga, uning yutuqlariga tatbiq eta olishdan iboratdir. Masalalarni yechishga kirishishdan oldin zarur nazariy va faktik materialni takrorlash muhim ahamiyatga ega.Kimyoviy masalalarni yechish usullari turlicha bo’lib, masalalarni yechishda qaysi usulni tanlash masalaning shartidan kelib chiqadi.Masala yechish uchun uning aniq rejasini tuzib olish va imkoni boricha ixcham, qisqa yo’l bilan yechishga harakat qilish kerak. Har qanday holatda ham masala yechishda e’tiborni quyidagilarga qaratish zarur:
1. Masalani o’qib, tanishib chiqib ayni masala orqali hal qilinishi zarur bo’lgan muammoni aniqlash;
2. Masala shartida qaysi modda, qaysi element ishtirok etishini belgilash;
3. Masalada ishtirok etuvchi moddalarning molyar massasi, nisbiy molyar massasi, molyar hajmi, elementning tartib nomeri, nisbiy atom massasi va boshqa tushunchalarni aniqlash;
4. Masala kimyoning qaysi bo’limiga taalluqli ekanligini aniqlash;
5. Eritmalarga doir masalalarni yechishda ularning foiz, massa ulushi, molyar, normal, ekvivalent konsentrasiyalari va ulardan foiz konsentrasiyasi berilgan bo’lsa, jadval asosida uning zichligini, zichligi berilgan bo’lsa, foiz konsentrasiyasini yoki massa ulushini aniqlash;
6. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalariga doir masalalarni yechishda reaksiyada ishtirok etuvchi elementlarning oksidlanish darajalari o’zgarishi aniqlanadi, jarayonning elektron tenglamalari tuziladi. Oksidlovchi element (atom) yoki qaytaruvchi element (atom yoki ionlar) aniqlanadi;
7. Tuzilgan formula yoki reaksiya tenglamalarining va ularning koeffisiyentlari to’g’ri ekanligini tekshirib ishonch hosil qilish kerak bo’ladi;
8. Formulalar va tenglamalar asosida hisoblashga doir masalalarni yechishda proporsiya, nisbat, formulalardan foydalaniladi;
9. Masalalarni grafik usulda yechishda koordinatalar sistemasidan foydalaniladi;
10. Moddalarning tuzilish formulalarini yozishda shu modda tarkibiga kiruvchi elementlarning valentliklari aniqlanadi;
11. Moddaning tuzilishi, oddiy moddalarning yadro tarkibi, atomlardagi elektronlarning holati va oddiy moddalarning xossalarini o’rganishda D. I. Mendeleyevning kimyoviy elementlar davriy sistemasidan foydalanish tartibini o’rganish zarur;
12. Eksperimental masalalarni yechishda kimyo laboratoriyalarida ishlash qonun-qoidalariga rioya qilish kerak.
Masalani echish uning sharoitlarini o’rganishdan boshlanadi.Masala sharti darslikda, masala kitoblarida beriladi.Masala berilish sharoitlarini o’rgangandan keyin undagi o’lchov birliklariga aniqlik kiritib olinadi. Kimyoviy jarayonlarni reaksiya tenglamalari shaklida yozib olamiz formulalar oldiga koeffitsientlar qo’yiladi.Masalalrni echish ham muzika yaratishga o’xshaydi. Uni echish uchun notalarni bilish kerak. Bu notalar kimyoda miqdoriy birliklar hisoblanadi.Mssa, hajm,zarrachalar soni va issiqlik effektlari orasidagi bog’lanish quyidagi sxemada ko’rsatilgan:

Masalalarni turli usullarda echish mumkin.O’quvhilar echish usullarini va eng optimalini dars vaqtida yoki darsdan keyin tanlab oladilar. Biz darsda bir qncha usullarni ko’rib chiqamiz.
Eng avvalo ko’pchilik masalalar moddalarning biridan-ikkinchisiga o’tishiga miqdoriy nisbatlarda bog’lanadiganlarini ko’rib chiqamiz. Muzikalardagiday notalarni izlaganday bizlar ham moddalar orasidagi miqdoriy bog’liqliklarni oldin formulalardagi keyin esa moddalar o’rtasida aniqlanadi: Bu masala uchun quydagi sxemani tuzamiz.
1. Metan va etanning 19 gramm miqdori 16,8 l(n.sh.) egallaydi.Aralshmadagi komponentlarning miqdoriy va hajmiy nisbatlarini toping.
Masalalr echishda bir qancha usullardan foydalanamiz
1 usul. Echish:
1. Aralashmaning umumiy miqdorini topamiz: v_смеси=
v_смеси = = 0,75 моль
Miqdordan massaga o’tish sxemasini tuzamiz

2. Bunda v_метана = х моль, v_этана= 0,75-х моль
m_метана = 16х(г), m_этана= 30(0,75-х)
m_метана+ m_этана= 19(г)
16х +30(0,75-х)=19
14х= 3,5
Х= 0,25моль
Mol qism uning hajmiy qismiga teng bo’ladi demak:
v_метана= = 0,333 или 33,3% _этана= 66,7%
m_метана = 4г, m_этана=15г.
Modda mассa hajmini quyidagi formulada aniqlaymiz:

_этана= = 0,78,9 или 78,9%, _метана= 11,1%
2 usul.
1. Aralashmaning umumiy miqdorini topamiz: v_смеси=
v_смеси = = 0,75 моль
2. Bunda х г- metan massasi, (18-х)г – etan massasi.
3 Modda miqdorini topamiz:
v = v_метана= v_этана=

15х + 152 -8х = 180
7х =28
х=4(г)

_этана= = 0,78,9 или 78,9%, _метана= 11,1%
v_метана=
v_этана=
Mol qism hajmiy qismga tengligini hisobga olsak, bunda:
_метана= = 0,333 или 33,3% _этана= 66,7%
O’quvchilarni albatta masalalar echishning grafik usullari bilan tanishtiramiz.
Grafik usulda echishda binary sistemalarni to’g’ri chiziqlarning kesimlari deb tasavvur qilamiz:

Bu kesimlarning boshlanishi toza birinchi komponentning miqdoriga to’g’ri kelsa uning oxiri ikkinchi toz modda miqdoriga teng bo’ladi. В направлении от "А" dan "Б" yo’nalishda”A ning miqdori kamayib boradi va “Б" moqdori oshib bora boshlaydi. Obsitsa o’qida “A” va “Б" komponentlar teskari prpportsional bog’lanishda bo’ladi.
Komponentlar massa qimlarini toppish uchun 19 g massa metanga to’g’ri keladi deb olamiz va metan miqdorini topamiz
v_метана =
Agar etan ham 19 g massaga to’g’ri kelsa uning miqdori, teng bo’ladi
v_этана=
Reaksiyaga kirishayotgan moddalar aralshmasining massalari ulushini ham bir qancha usullarda echimini topish mumkin.
Masala 4. 35 gramm nitrat va sulfat kislota aralashmasini neytarallash uchun massa ulushi 8,4 bo’lgankaliy gidroksiddan 400 gramm sarflangan. Aralasmadagi kislotalarning massa ulushini aniqlang.
Masalani qaysi usulda echishdan qatiy nazar reaksiya tenglamasi yoziladi: