A. M. Karimova, D. M. Malikova pul va banklar

§5.2. Pul massasi va uning tarkibiy qismlari

Jamiyatda kredit pullarning rivojlanib ketishi, asta-sekinlik bilan naqd pullarning muomaladan siqib chiqarilishi, bu borada davlatlarning rolini oshib borishi pulning massasini tahlil qilib borilishini talab qilib bordi.
Agarda XIX asrning 100-yillarida pul massasi qonunlariga pulning tabiiyligi, turlari uning vazifalari, baho masshtabi, pul tizimi hamda pulning sotib olish qobiliyatlarining oʻzgarishlari ta’sir etgan boʻlsa, XX-XXI asrlarda bu muammo keskin oʻzgardi. Endi, pulning ishlab chiqarishdagi roli, pul massasining iqtisodiy oʻsishga ta’siri, davlat siyosatining pul-kredit siyosatiga ta’siri asosiy masala boʻlib qoldi.
Pul massasi juda murakkab, oʻzgaruvchan va turli kategoriyali, hozirgi bank-moliya tizimining mahsuli boʻlib rivojlanish bosqichlariga ta’sir koʻrsatadi.
Pul massasi tijorat banklari tizimidagi pul bazasining oshishi natijasida vujudga keladi va muomaladagi naqd pullardan va mijozlar hisob varaqlaridagi pullar qoldiqlaridan iborat boʻladi.
Pul massasi barcha xoʻjalik sub’yektlari, aholi, davlat tashkilotlaridagi pul vositalarining yalpi hajmini oʻzida ifoda etadi.
Hozirgi vaqtda jami pul massasini shartli ravishda pul agregatalariga taqsimlash va foydalanish qabul qilingan.
Pul agregatlari – bu, pul massasining bir qismi hisoblanib, belgilangan muddat va davr ichidagi pul aktivlarining jamlanmasiga aytiladi.
Pul agregatlari turli davlatlarda turlicha statistik hisobotlarda olib boriladi va umuman olganda ular quyidagicha ifodalaniladi:
M0 = muomaladagi naqd pullar (banknotalar, tanga pullar) va joriy bank schyotlaridagi mablag’larni oʻz ichiga oladi.
M1 = M0 + tijorat banklardagi muddatli jamg’armalar va hisob va raqamlardagi quyilmalardan tarkib topadi.
M2 = M1 + banklardagi muddatli va muddatsiz jamg’armalar.
M3 = M2 + iqtisoslashgan kredit-bank muassasalardagi jamg’armalar.
M4 = M3 + aksiyalar, obligasiyalar, depozit sertifikatlar, jismoniy shaxslarning banklardagi aktivlari.
M5 = M4 + jismoniy va yuridik shaxslarning xorijiy valyutalardagi jamg’armalari.
Pul massasi va pul agregatlari turli mamlakatlarda turlicha aniqlaniladi, masalan: AQSh da 4 ta pul agregatlari, Yaponiyada va Germaniyada 3 ta va Fransiyada 2 ta pul agregatlaridan foydalaniladi.