A. K. Qayimov, E. T. Berdiyev dendrologiy a

SHUMTOL (FRAXINUS) TURKUMI
Shum turkumining aksari vakillari daraxt va ba’zilari yirik buta 
o ‘simliklardir. Barglari murakkab, toq patsimon, bandi uzun b o iib , 
qarama-qarshi joylashadi.Har xil turlari gullarining tuzilishi va rangi 
xilma-xil boiadi. Ko‘pchilik turlari barg yozishdan oldin, ayrimlari barg 
yozib boigandan so‘ng gullaydi. Gullari ikki jinsli va bir jinsli, 
changchi yoki urug‘chi gul boiadi. Ular oddiy yoki murakkab ro ‘vak 
hosil qiladi. R o‘vaklar o‘tgan yilgi yoki shu yilgi novda yoki barglar 
q o itig id a g i kurtaklardan rivojlanadi. Changchi va urug‘chi gullari har

---

xil taqsimlanadi. Bir turining gullari ikki jinsli yoki bir jinsli, har ikkala 
jinsli boiishi mumkin. Barg yozilguncha gullaydigan turlari shamol 
vositasida changlanadi. Mevasi bir uru g ii quruq pista yoki yong‘oqcha 
b o iib , kuzda yetiladi. U ru g i oval, duk shaklda yoki yassi, po‘sti yupqa, 
endospermali, uning orasida to‘g‘ri, yassi urug‘palla bilan murtak 
joylashadi. Shum ko ‘pincha tez o‘sadi, yer yuziga yaqin joylashgan 
sershox ildizlari baquvvat rivojlanadi, to‘nkasidan yaxshi ko‘karadi, 
ildizidan bachkilaydi. U yorug‘sevar o ‘simlik, 200-250 yilgacha 
yashaydi, har xil tuproqli yerlarda o ‘sa oladi. Bu turkumning ko‘p turi 
shimoliy yarim shaming m o‘tadil iqlimli mintaqasidagi o‘rmonlarda 
o‘sadi, 20 ga yaqin turi ekiladi. Shum turkumi bir-biridan keskin farq 
qiladigan ikki seksiyaga boiinadi. Birinchi seksiyaga kiradigan turlar 
barg yozishdan oldin gullaydi. Gullari oldingi yilgi poyalar q o itig id a
rivojlanadi, gultojisi bo im aydi, ayrimlarida kosacha ham boim aydi. 
Ikkinchi seksiyaga esa barg yozgandan keyin gullaydigan, gullari 
novdalar q o itig id a rivojlanadigan va gulqo‘rg ‘oni qo‘sh qavatli turlar 
kiradi.
60-rasm. Shumtol daraxti va urug‘lari.
Birinchi seksiyaga - oddiy shumtol (Fraxinus yexcelsior L.), 
m an ju riya shum toli (F raxinus m anschurica Rupr.), nam sevar 
shum tol (Fraxinus potam ophylla Hand.), suriya shumtoli, chum- 
chuqtol (Fraxinus sy riaca Boiss.), tum shuqsim on bargli shumtol

---