A k a d e m I ya trasologik ekspertiza

TRASOLOGIK EKSPERTIZASI 
 
1. Qismlar orqali yaxlitni aniqlash trasologik ekspertizasining 
predmeti, obyekti va vazifalari 
 
Butunni uning qismlari orqali aniqlash (qismlarning bir butunga 
o‘zaro aloqadorligi) trasologik ekspertiza turlaridan biri hisoblanadi. 
Mazkur ekspertlik tadqiqotini quyidagi savollar tashkil etadi: muayyan 
buyum boshqasining qismi hisoblanadimi, berilgan obyektlar avval yagona 
yaxlitlikni tashkil etganmi? 
Mazkur savollar ijobiy hal etilganda ular muhim daliliy ahamiyatga 
ega bo‘lib, jinoyat ishi holatlarini aniqlashning yagona imkoniyatini 
hisoblanadi. 
Jinoyatga tayyorgarlik ko‘rish, uni sodir etish va izlarini yashirishda 
avval bir butunni tashkil qilgan turli buyumlar qismlarga ajratilib ketishi 
mumkin. Ba’zida mazkur qismlar turli joylarda bo‘lishi mumkin. Masalan, 
ochqichning bir qismi qulfda, ikkinchisi – gumonlanuvchida; fara shishasi 
siniqlarining bo‘laklari – hodisa sodir bo‘lgan joyda; bir qismi – 
qidirilayotgan avtoulovda bo‘lishi mumkin. 
Kriminalistik ekspertizada «butun» tushunchasi hal qilinayotgan 
vazifalar xususiyatini hisobga olgan holda turlicha talqin etilishi mumkin. 
Zero bir holatda obyekt qism sifatida, boshqa holatda butun sifatida 
ifodalanadi. 
Oxir oqibatda obyekt  qismlarining o‘zaro aloqadorligi amaliy 
ahamiyatga ega bo‘ladi. Butunni uning qismlari orqali ekspertiza qilishda 
aynanlikni aniqlashning an’anaviy sxemasidan farqli ravishda obyektni 
alohidalashtiruvchi belgilari emas, o‘zaro aloqadorlikning individual 
alomatlari tadqiq etiladi. 
Butunni uning qismlari orqali aniqlashda trasologik ekspertizalar 
uslublarini qamrab olgan usul va vositalar qo‘llaniladi. Masalani kompleks 
hal etishda tadqiqotning fizikaviy, kimyoviy, biologik va boshqa usullari 
qo‘llaniladi. Har bir muayyan holatda ekspertiza usullarini tanlash 
obyektlar tabiati, ularning tarkibiy tuzilishi, izlar turi va ulardagi 
moddalarga bog‘liq bo‘ladi. 
Buyum qismlarining butunga taalluqliligini aniqlash imkoniyati 
obyektning fizikaviy tarkibi va materialining tashkiliy tuzilishi orqali 
aniqlanadi. 

---

 229 
Obyektlar o‘zining tashkiliy tuzilishiga qarab, umumiy butun modda 
va yaxlit tizimlarga bo‘linadi. 
Umumiy butun tizimlar (sochiluvchan jism, suyuqlik, gaz) o‘zining 
ichki tashkiliy tuzilishiga ko‘ra jiddiy xislarlarga ega emas. Ularning 
o‘ziga xos xususiyati umumiy xususiyatlarining tarkibiy qismlar 
xususiyatlariga mosligidan iborat. Boshqacha qilib aytganda, umumiy 
butun tarkibida bo‘lgan yoki undan chiqayotgan vaqtda obyektlarning 
faqat hajmi o‘zgaradi, modda esa hech qanday sifat o‘zgarishlariga 
uchramaydi. 
Daliliy ashyolarga muvofiq ravishda yaxlit tizimlarga qattiq jismlar 
kiradi. Ularning ichki tuzilishi faol xususiyatga ega bo‘lib, ularga nisbatan 
tashqi ta’sirga ta’sirchan xususiyatga ega bo‘ladi. Shuni alohida qayd etish 
kerakki, umumiy butun modda yaxlit tizimga aylanishi mumkin (masalan, 
turib qolgan reaktivlar, qurib qolgan avtomobil bo‘yog‘i va hokazo). 
Kriminalistika fanida uch turdagi yaxlit tizimlar ajratiladi: 
1.  Bir jinsli (monolit) buyumlar (pichoq tig‘i, fara shishasi, lom va 
hokazo) 
2.  Qo‘shma  predmetlar, o‘zaro alohida qismlar (detal)lar bilan 
birikkan bo‘ladi (pistolet, qulf, velosiped, yozuv mashinkasi va hokazo) 
Qo‘shma narsa-buyum (predmet)ni tashkil etuvchi detal o‘z navbatida 
yaxlit butunlikni tashkil etadi. Qo‘shma buyum komplektlik xususiyatga 
ega bo‘ladi. Ya’ni muayyan vazifalarni  bajarishga qaratilgan buyumlar 
yaxlit bo‘lib, ularning o‘zgarmasligi mazkur obyektning turi va kelib 
chiqishiga bog‘liq bo‘ladi. Sanoat mahsulotlari tarkibidagi detallarning 
yuqori darajada o‘zgarmasligi bilan ajralib turadi. Chunonchi, bir xil 
turdagi o‘q otar qurol, bir seriyada chiqarilgan avtoulov barcha nusxalari 
oldindan belgilangan detallar to‘plamiga ega bo‘ladi. Binobarin, detalni 
qo‘shma predmet – standart mahsulotga taalluqliligini aniqlash uchun eng 
avvalo, u mazkur predmet detallari tarkibiga kiradimi degan masalani 
aniqlash zarur. 
Individual ishlab chiqarilgan obyekt detallarining tarkibini aniqlash 
birmuncha murakkab, zero bunday obyektni yasash jarayoni qat’iy tartibga 
solinmagan. 
Harakatlanuvchi qo‘shma predmetning detallari uchun qo‘shimcha 
ishlash xos bo‘ladi. Ularning bir-biri bilan ishqalanishi yeyilishning u yoki 
bu turini yuzaga keltiradi. Bundan tashqari ko‘p hollarda qo‘shma 
predmetning detallariga ko‘pincha tashqi omillar ta’sir qiladi (zang bosish, 
ifloslanish va hokazo). 

---

 230 
Mazkur belgilar kelib chiqishi tasodif bo‘lganligi bois detallarni bir 
butunga tegishliligini aniqlashda muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. 
3. Komplekt yaxlitlik – bir turdagi va qo‘shma buyumlarning majmui 
bo‘lib, bir-biri bilan fizikaviy bog‘lanishga ega bo‘lmay, birgalikda 
ishlatish va saqlash xususiyatiga ega (bir juft poyabzal, bir quti gugurt, bir 
quti papiros, pichoq va g‘ilof, futlyar va ko‘zoynak v.h.) Buyumlar 
komplekti (jufti) birgalikda ishlatish va birga saqlanishga mo‘ljallangan. 
Ekspert-trasolog tomonidan butunni qismlar orqali aniqlashga 
qaratilgan ekspertizani amalga oshirishda hal qilinishi kerak bo‘lgan 
masalalar tekshirish uchun taqdim etilgan obyekt turlariga bog‘liq. 
Agar ekspertizaga bir turdagi obyektlar yuborilsa, ekspert oldiga 
quyidagi masalalarni hal etish vazifasi qo‘yiladi: 
1. Hodisa sodir bo‘lgan joyda topilgan shisha siniqlari muayyan 
avtoulov farasining nur tarqatgichi bo‘laklari hisoblanadimi? 
2. Hodisa sodir bo‘lgan joyda topilgan parcha muayyan avtoulov 
kuzov bortidan ko‘chib tushganmi? 
3. Ayblanuvchidan olib qo‘yilgan andaza va charm parchasi bir butun 
narsaning bo‘lagi hisoblanadimi? 
4. Hodisa sodir bo‘lgan joyda qoldirilgan mato parchasi 
ayblanuvchidan olib qo‘yilgan gazlama bo‘lagini tashkil qiladimi? 
5. Hodisa sodir etilgan joyda qoldirilgan gazeta parchasi K.dan olib 
qo‘yilgan gazeta qoldig‘i bilan yaxlit bo‘lakni tashkil qilganmi? 
Qo‘shma predmetlarga tegishli obyektlarni ekspertiza qilishga 
yuborishda quyidagi masalalar hal qilinadi: 
1. Hodisa sodir etilgan joyda olingan tepki va ayblanuvchidan olib 
qo‘yilgan Makarov pistoleti yaxlit bir butunlikni tashkil etganmi? 
2. Gumonlanuvchidan olib qo‘yilgan avtoulov eshigining qulfi va 
muayyan avtoulov eshigi yaxlit bir butun bo‘lganmi? 
Bir butun komplekt (juft)ni tashkil qilgan obyektlarni o‘rganishda 
savollar quyidagicha beriladi: 
1. Hodisa sodir bo‘lgan joydan olingan g‘ilof va gumonlanuvchidan 
olib qo‘yilgan pichoq bir-biriga to‘g‘ri keladimi? 
2. Gumonlanuvchidan olib qo‘yilgan qo‘njsiz botinka (maxsi) hodisa 
sodir etilgan joydan topilgan kalish bilan birga kiyib yurilganmi? 
Yuqorida sanab o‘tilgan savollar o‘zgartirilishi va kengaytirilishi 
mumkin. 
 

---

 231