A k a d e m I ya r. X. Dushanov y. A. Farfiyev

 
12.2. Qidiruv faoliyatining psixologik tuzilishi 
 
Jinoyat sodir qilgan shaxslarni qidirib topish va qo‘lga olishda tezkor 
xodim jabrlanuvchi, guvoh, qidiruvdagi shaxslar haqida to‘liq ma’lu-
motga ega bo‘lishlari kerak. Chunki olingan xabar, ma’lumot shaxsning 
qayerga ketishi, kim bilan bo‘lishi, nima uchun bu jinoyatni aynan mana 
shu vaqtda sodir qilganligi haqida o‘ylashga, xayoliy obrazini yaratishga 
imkon beradi. Qayd etib o‘tganimizdek, har qanday jinoiy harakat 
o‘zining dinamik xususiyatiga ega, sababi har bir qilmishning boshlanish 
va oxirgi bosqichi bo‘lishi tabiiy. Ma’lumki, faoliyatida jinoiy harakat 
ikki bosqichga bo‘linadi: 
1) motivatsion, ya’ni boshlang‘ich, tayyorgarlik bosqichi;  
2) maqsadning qat’iyligi, ya’ni maqsad yo‘lida irodaviy kuch 
ishlatish natijasida biror-bir qilmishning sodir etilishi. 
Xodim qidiruvni amalga oshirishda sodir etilgan jinoyatga qarab 
jinoyatchining xulq-atvorini psixologik bashorat qilishi va xayolan uning 
psixologik portretini ongida tasavvur etishi zarur. Sababi, jinoyat sodir 
etilgandan so‘ng qidiruvdagi shaxsning ruhiyatida o‘zgarishlar bo‘ladi va 
bu ko‘p jihatdan uning psixologik tuzilishi temperamenti, xarakteri, 
qobiliyati va yo‘nalganligiga bog‘liq. Shu nuqtai nazardan, xodim qidiruv 
faoliyatini amalga oshirishda ko‘yidagi psixologik tizimlilikka e’tibor 
qaratishi zarur: 
1) sodir etilgan jinoyat ongsiz yoki ongli, reja asosida amalga 
oshirilganligini  hisobga olish va shu asosda qidiruv tusmollarini tuish; 
2) jinoyat ayrim ijtimoiy rollarning buzilishi natijasida yoki 
ehtiyotsizlikdan sodir etilganligi. Chunki professional jinoyatchilarda 
oldindan tayyorgarlik ko‘rish natijasida hissiy emotsional zo‘riqish 
kamroq bo‘ladi.  
Har qanday jinoyat sodir qilgan shaxsni psixologiyasida doimo 
mening sodir qilgan jinoyatimni hech kim topa olmasligi zarur, buni 
uchun men barcha shart-sharoitlarni ongli ravishda amalga oshirib 
qo‘ydim, degan fikr turadi. Ko‘pincha retsediv jinoyatchilar  jinoyat sodir 
qilishlaridan oldin ilgari sodir qilgan jinoyatlaridagi xatolarini hisobga 
oladi, uni o‘zicha tahlil qiladi va ichki ishlar xodimi isbotlay olmasligi 
kerak, degan xayol bilan yuradi.  

---

 256 
Jinoyat sodir qilgan shaxslarni qidirish faoliyatini psixologik jihatdan 
quyidagi bosqichlarga bo‘lib o‘rganish lozim. 
 Birinchi bosqichda  qidiruvning sababi, maqsadi, jinoyatni kim yoki kim-
lar tomonidan sodir etilgani, jinoyatning sodir etilish usullari va jinoyatchilar-
ning jinoyat sodir  qilishdan maqsadlari va ularning vazifalari o‘rganiladi. 
Ikkinchi bosqich – guvohlar va ularning ko‘rsatmalarida qanday 
psixologik xususiyatlar xosligi. Jinoyat sodir qilishda jinoyatchi shaxs-
larning psixologik jarayonlarini o‘rganish, ya’ni:  
– jinoyatchining tashqi ko‘rinishini idrok etish; 
– jabrlanuvchining tashqi  ko‘rinishini idrok etish; 
– jinoyatchi shaxsning xatti-harakatlarini esda saqlab qola bilish; 
– jinoyatchi shaxsning  yuz tuzilishini tasvirlab berish. 
Uchinchi bosqich –  jinoyatchi shaxs haqida ma’lumot to‘plash va 
ularni tahlil qilish: 
– jinoyatchi shaxsning tashqi ko‘rinishi haqida tasavvurga ega 
bo‘lish; 
– jinoyatchi shaxs obrazini xayoliy tasavvur qila bilish; 
– yasharinish joylarini taxmin qila bilish; 
– qidiruvdagi shaxsni qo‘lga olish uchun qo‘llanadigan usullarni 
o‘ylab topish. 
To‘rtinchi bosqichda xodim  qidiruv harakatlarini amalga oshirishda  
quyidagi holatlarni aniqlashga e’tibor qaratadi: 
– qidiruvdagi shaxsning ehtimoliy harakatlari va yashirinishdan 
maqsadi; 
– uning yashirinish niqoblari; 
– odatlari, qiziqishlari; 
– xarakteri va temperamenti; 
– qidiruvdagi shaxsning  yaqin qarindoshlari, tanishlari haqida ma’lu-
motlarga ega  bo‘lish; 
– qidiruvdagi shaxsning  boshqa shaxslar bilan o‘zaro aloqasi; 
– qidiruvdagi shaxs  qidiruv harakatlarini sezganda o‘zini chetga 
olishi va aldash usullari; 
– qidiruvdagi shaxsning intellektual sifatlarini hisobga olish va 
boshqa shu kabi psixologik tomonlarini inobatga olish muhim ahamiyat 
kasb etadi. 
Qidiruvdagi shaxs xatti-harakati dinamik xarakterga ega. U qidiruvda 
qo‘lga kiritilgan ma’lumotlar asosida vujudga keladi va o‘zgarib boradi. 
Xodimda qidiruv ishlarini olib borish uchun quyidagi psixologik sifatlar: 
psixologik tayyorgarlik, kasbiy mahorat, rivojlangan  xotira,  mantiqiy 
tafakkur  muhim hisoblanadi. 

---

 257 
Shu ma’noda yashiringan jinoyatchining shaxsi to‘g‘risida tusmol-
larni quyidagi ma’lumotlarga ko‘ra ilgari surish mumkin:  
• 
 jabrlanuvchi va shohidlarning jinoyatchining tashqi ko‘rinishi, 
ketgan yo‘nalishi va u qo‘llagan transport to‘g‘risidagi ko‘rsatmalari;  
• 
 jinoyat usullari va motivlari to‘g‘risida; jinoiy xulq-atvorning 
moddiy materiallardan mustahkamlangan izlaridan, jinoyat  sodir etish 
natijasida voqea sodir bo‘lgan joylarda qolgan izlar bo‘yicha;  
• 
 jabrlanuvchining bedarak yo‘qolishi va u bilan birga bo‘lgan 
hamrohlarning aniqlash natijasiga ko‘ra.  
• 
 mazkur qotillikka muqaddam shaxsga qarshi jinoyatlarga, shuning-
dek qotillik sababli mulkning o‘g‘irlanishiga daxldor shaxslarni tekshirish 
bo‘yicha.  
Qotillik bilan bog‘liq  jinoyatlarda psixologik xususiyatga ega  holat-
larni tahlil qilish. Jinoyat tarkibining subyektiv tomonini tashkil qiluvchi 
barcha psixik holatlar  – motiv, maqsad, ayb, uning shakllari, ayblanuvchi 
shaxsining psixik xususiyatlari va isbotlanishi zarur bo‘lgan holatlar 
hisobga olinishi shart. Bunda quyidagilarga e’tibor qaratish zarur:  
• 
tergov harakatlari olib borilayotgan voqealikning obyektiv 
xususiyatlari (jinoyatchi va jabrlanuvchining psixik faolligining tashqi 
namoyon bo‘lishi,  qilmishning maqsadga yo‘nalishi,  qarashlar va stereo-
tiplarning tashqi namoyon bo‘lishi, xulq-atvor, ko‘nikmalar va hokazo);  
• 
jinoyatchining jinoyat sodir etgunga qadar xulq-atvori va ruhiy 
holatlari;  
• 
jinoyatchining jinoyat sodir etgandan keyingi xulq-atvori va ruhiy 
holatlari.  
Jinoyatdan avvalgi shart-sharoitlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni olish 
jinoyatchining jinoyatni sodir etishda ongli yoki ongsiz ravishda harakat 
qilishi, uning shaxs sifatida  ongli tarzda o‘zini o‘zi idora qila olishi, xatti-
harakatlarining rejalashtirilayogan jinoyat bilan mosligi, shaxs kriminal-
lashuvining me’yori,  jinoyatchi tomonidan uning jinoiy qasdini amalga 
oshirishiga yordam beradigan yoki qiyinlashtiradigan holatlarni oldindan 
ko‘ra olish, uning qasdi yoki ehtiyotsizligini aniqlash zarur.  
Jinoyat sodir etilishidan avvalgi holatlardan deyarli barcha qasddan 
sodir etiladigan qotillik jinoyatlari sabablarini aniqlash mumkin  (o‘ch 
olish, g‘araz, rashk, adovat va hokazo.). Jinoyatning impulsivligi, 
affektivligi ko‘pincha jinoyat voqeligini tahlil qilishga bog‘liq. Sodir 
etilgan jinoyatga tegishlilik ayblanuvchining jinoyat sodir etilganidan 
keyingi xatti-harakatlarida namoyon bo‘ladi. Psixik anomaliya (og‘ish)lar 
bilan bog‘liq holatlarni tahlil qilishda psixologlarning maxsus 
bilimlaridan foydalaniladi, bunda sud-psixologik ekspertiza tayinlanadi. 

---

 258