А к а д е м и я а. А. О р т и д о в



Download 5,95 Mb.
Pdf ko'rish
bet6/38
Sana25.09.2022
Hajmi5,95 Mb.
#850206
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   38
Bog'liq
Хуфёна иқтисодиёт. Ортиқов А

ХУДУДИЙ 
чекланишга хам эга. Ик,- 
тисодиёт назариясида минтак;авий (регионал), миллий 
(ички), дунё (ташк,и) бозор турлари ажратилади. Улар 
муайян чекланган, ташки иктисодий алокдлардан аж-
19


ралган долда дам булиши мумкин, лекин бозорга хос 
энг мудим хислат унинг очик,лигидир.
Хозирги даврда мамлакатимиз ик,тисодиёти бозор 
муносабатларига боск;ичма-боск;ич утиб бормокда. Шу- 
нинг учун дам келажакнинг ицтисодий моделини тула 
таърифлаш мураккаб ишдир. Лекин иктисодий жи- 
ноятчиликни криминологик тадлил кдпиш бозор мо- 
диятини, унинг ижтимои й-иктисоди й асосларини ва ме- 
ханизмини урганишга асосланиши шак-шубдасиздир.
Бозорнинг модияти ва механизми бозор иктисоди- 
ётининг принциплари билан белгиланади. Ушбу прин- 
ципларни 
батафсил 
куриб 
чик,амиз. 
Улардан 
энг 
мудимларидан бири - турли тадбиркорлик гизимлари ва 
ишлаб чик;арувчининг мустакдтлиш, алодидалигидир. 
Алодидалик ва мустакдчлик бозор муносабатлари ишти- 
рокчиларига рационал асосда хужалик юритиш масала- 
ларини энг мак,бул даражада дал этиш имконини 
тувдиради. Уларсиз щ ш со д и й субъектлар уз ишлаб 
чик,ариш, тижорат ва молиявий фаолиятлари натижала- 
рига реал маъсулият билан карай олмайдилар. Шуни 
алодида таъкидлаш лозимки, давлат ишлаб чикариш 
иштирокчилари 
мустакдялигининг 
«ташкилогчиси» 
эмас, 
балки уни кафолатловчи сифатида фаолият 
курсатиши лозим. Давлат турли бюджет чекловлари, хом 
ашёлар, асосий воситаларни етказиб бериш, сотиб олиш 
буйича тусиютарни жорий этса, хужалик юригувчи субъ­
ектлар мустакдплигига путур етади.
Бозор муносабатларига утишнинг дастлабки даври 
давлат мулкини тассарруф этишни ташкил кдлиш билан 
тавсифланади. Бу жараён мулк шаклларини узгартириШ- 
нинг мудим томонвдир.
Бозор механизмининг мудимлигини таъминловчи та- 
лаблардан бири молия ва пул тизимининг муцимлигини 
таъминлашдир. 
Бу 
талабнинг 
бажарилмаслиги, 
шубдасиз, инфляция дамда бюджет так,чиллиги 
гомон
юз тутишга олиб келади.
20


Бозор муносабатларининг афзалликларини очиш, 
унинг товар-пул муносабатларидан кднчалик кенг ва 
чукур фойдаланиши билан белгиланади. Режали щ -
тисод фак;ат товар ва хизматлар бозоригагина эга, у эса 
давлат 
бошк,арувига 
асосланган 
булади. 
Хозирда 
ю^гисодга давлат аралашувининг макрадга мувофик^иги 
ёки чегаралари хусусида ran кетаётгани йук,. Бозор ти- 
зими товар ва хизматлар, иыгчи кучи, ссуда капитали, 
крмматбах;о кргозлар, патент, лицензиялар бозорлари 
мажмуидан иборатдир. Бозор муносабатлари ижтимоий 
ф ётн и н г 
турли 
жабх;аларини 
маданият, 
согаикри 
сакдаш, халк, таълими ва бошк,а сох,аларни ^ам уз таъси- 
рига олади. Бу эса ижтимоий муздитга таъсир кдимасдан 
цолмайди.
Бозор механизмининг ян а бир хусусияти талаб ва 
таклифни хдсобга олиш асосида юзага келадиган нарх- 
наво Узгарувчанлиги, зркинлиги принципининг мавжуд- 
дигидир. 
Бу 
принципсиз 
бозор 
муносабатларини, 
Узини-узи бонщариш механизмини амалга ошириш 
мумкин 
эмас. 
Мамлакатимиз 
хукумати 
бозор 
вдртсодиётига 
Утишда 
иш ни 
нарх-навони 
эр- 
иш лаш тириш дан бошлаганлиги бежиз эмас. Чунки бу 
принцип бозор механизмида алохдда урин тутади. Пи- 
ровардида талаб ва таклиф хужалик юритувчи субъекг- 
ларнинг тУлов крбилияти, ма^сулот нархи даражаси 
шаклланади.
Бозор шароитида давлатнинг хужалик фаолиятинй 
бошкдришдан воз кечиши нарх-навонинг эркин белги- 
ланишидан келиб чикдци. Чунки нархнинг эркин бел- 
гиланиши бозорда талаб ва таклифнинг мувофикдлиг|? 
билан 
шартланг^н. 
Албатта, 
уларни тулик, муво- 
фикдаштириш ту^ш сида ran булиши мумкин эмас, чун- 
$и режали икпгисодиёт кдймат курсаткичларининг ус- 
тунлигидан фойдаланишга мулжалланмаган, бозор ме- 
Ханизми эса бунинг акси, х;ажм кУрсаткичлари режалаш- 
тириш тизимига йуналтирилмаган. У ^олда х;ам, бу
21


долда дам кдрама-к;аршиликлар, номутаносибликлар 
юзага келади ва бу зидциятлар криминал омилларга 
йуналишга тулик, асос булади.
Бозор узгарипшарининг мудим принципи, икз'и- 
содиёт субъекгларининг эркинлиги ва тадбиркорликни 
дар томонлама рагбатлантиришдир. Бундай шароитда 
ишбилармон, уддабурон, эртани кура биладиган ишлаб 
чикдрувчи, тижоратчилар майдонга чикдци. Ш у билан 
бирга, жамият жиноий макрадларга эга «уддабурон» 
бизнесмен, «устомон» ишбилармонларнинг бу эркин - 
ликдан фойдаланишларининг олдини олиши ва уларга 
«зарба» беришга тайёр туриши лозим.
Ик^исодиёт субъектининг эркинлиги миллий че- 
гаралар доирасида чекланмайди. Бозор ик,тисодиётига 
утиш, иктисоднинг очикдиги хорижий тадбиркорлар, 
агерикларга кенг имкониятлар яратиб беради дамда 
ик,тисодий тизимнинг шаклланган хужаликларга инте- 
грациялашувининг 
мудим 
шартидир. 
Х,ар 
к;андай 
хужалик юритувчи субъект ташк;и бозорга эркин чикиш 
дукукд ва имкониятларига эга булиши, лекин бу эрки н - 
ликдан мамлакат дамда унинг фук,аролари манфаатлари- 
га зид равишда фойдаланмаслиги лозим.
Бугунги кунда республикамизда руйхатдан утган т^рт 
мингга я р н кушма корхоналардан 50 фоизи фаолият 
курсатмаяпти, чунки уларнинг бир кдсми мадсулот иш ­
лаб чицариш ёки хизмат курсатиш учун эмас, балки 
ндк;онуний, баъзи долларда жиноий операцияларни 
амалга оширишни мулжаллаб тузилган. Бу муаммо 
тадлил кдиинганда шу долат а н и ^ а н д и к и , 
1
$щ ш а кор- 
хйналар ташкил кдгсишга даракат кдгсган чет эллик 
таъсисчилар узларининг нокрнуний йуллар билан топ­
тан даромадларини бизнинг республикамизда ошкора- 
лаштиришга уринганлар. 
Бундай 
долатнинг хавфи 
кушма корхонанинг хорижий таъсисчилари дфвлат мул- 
кини тасарруф этишга киришганларида намоён булди.
22


Албатта, бозор тизими давлатнинг хужалик субъект- 
лари фаолиятини тугридан-тугри боцщаришдан воз ке- 
чиш ини такрзо этади. Лекин давлат жамиятда яратилган 
бойликларни х,имоя кддиш и, улар жиноий тузилмалар 
калига келиб тушмаслиги чораларини куриши, сохта 
хужжатлар асосида республикамиздан чет элларга катта 
микдордаги пуллар ва бошк,а кдмматга эта бойликлар- 
нинг утиб кетишига йул куймаслиги керак.
Бозор муносабатлари ишлаб чикдриш ва тижорат 
фаолиятининг натижаларига мулк эгасининг шахсан, 
тула масъуллигини х;ам белгилаб куяди. Бу масъулият 
асосида турли мулк шаклларининг тент хукукдилиги 
принципи ётади. 
Барча турдаги мулкларнинг тенг 
хукукдилиги ва мулк эгасининг масъулияти хукук^ии 
мудофаза кдлиш органларига оператив вддирув чора- 
тадбирларини утказишда ва бопща баъзи ишларда айрим 
к^йинчиликларни яратади. Бир суз билан айтганда, бо­
зор хукук,ни куллаш ва хукукри мух,офаза кдгшшга те- 
гишли тузатиш, узгартиришларни х;ам киритади. 
*
Бозор 
ик^исодиёти 
шаклланиши 
ва 
ривожла- 
ниш ининг яна бир мух;им принципи ишлаб чикдрув- 
чилар, бозор муносабатлари иштирокчилари уртасидаги 
рак;обат курашидир. 
Бусиз бозорни тасаввур эти& 
булмайди. 
Бозор муносабатлари ривожланган мам- 
лакатларда рак;обат монополияларини юзага келтирадй. 
Мустакдя ривожланиш йулига утган мамлакатларда иш ­
лаб ч щ ариш н и концентрациялаш, ижтимоийлаштириш, 
мусодара кдпишлар натижасида монополиялар анча ол- 
дин юзага келган. Лекин шунга к;арамай, рак;обат ишлаб 
чик;аришни фа олл а штирм о кд а. Х аР к,андай тадбиркор 
ишлаб чикдришда, товар сотишда узи учун кулай шаро- 
итлар яратишга \аракат к;илади. Бу жараён давомида 
монополиячилар кичик бизнес вакилларини сикиб 
чикарадилар. Ракрбат кураши х;озирда янги, баъзи 
хрлларда ракрбат кдттик,, ута к,ащнаткрч куринишларда, 
з^равонлик воситаларини ишлатиш, жисмоний йук,
23


килиш (ёлланма к,отиллик) усулларидан фойдаланиш 
долларига дам олиб келмокда. Илмий асарлар ва амали- 
ётчилар тилида «виждонсиз ракрбат» каби иборалар 
пайдо булганлиги бежиз эмас.
Ишлаб 'гик,арув'гилар мулкининг энг оптимал тузили- 
ши шаклланишида давлатнинг монополияларга карши 
амалга ошираётган сиёсати мучим адамият касб этади. 
Шуни таъкидлаш лозимки, монополиялар щ тисодий 
тизимда мавжуд номутаносибликлар, 
зиддиятлардан
о колона фойдаланиб, бозорда уз дукмронликларини 
урнатиб, кичик ва урта бизнес субъектларини с щ и б чи- 
к;армокдалар.
Яна бир мудим вокрлик шундан иборатки, бозор 
шдгисодиёти шаютланиши ва ривожланиши жараёнида 
бозор муносабатлари ижтимоий даётнинг собик, маъму- 
рий-буйрук;бозлик тизимида булмаган ёки иккинчи да- 
ражали адамиятга эга содаларига дам кириб бормокда. 
Буларга маданият, 
с о е л и к н и
сакдаш, боцщарув ва шу 
каби содалардир. Албатта, хужалик юритишнинг бозор 
шакли к;анчалик самарали булмасин, ижтимоий ишлаб 
чицаришнинг баъзи содалари бозор муносабатлари ти- 
зимига кириша олмайди. Масаланинг бу томонини дам 
уйлаб, тают ил кдлишимиз керак. Бу эса бизда шакллан- 
ган купгина тассавурларга 

Download 5,95 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   38




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish