бириннидан,
нима ишлаб чик;ариш (дандай талабларни
крндириш);
иккинчидан,
к;андай ишлаб чик;ариш (дайси ре-
сурслардан фойдаланиб ва к,андай технология асосида);
15
учинчидан,
кдндай макрадда ишлаб чик;аршн (ким
учун
ишлаб
чик,ариш,
махрул отдан
фойдаланиш
йулларини аник^аш ).
Ш уни алохдда таъкидлаш лозимки, ишлаб чик;а-
ришнинг кенг маънолиги махрулот яратиш борасидаги
купьдиррали фаолиятдан келиб чикдци. Бу фаолият на-
фак,ат махрулотни ишлаб чикариш, балки уни истеъмол -
чи (шахе, уй хужалиги, корхона)га етказиш йулидаги
даракатларни х,ам уз ичига олади.
Хар к,андай махрулот ишлаб чик;ариш ва, албатта, ре-
сурслардан фойдаланиш фак;ат битта макрадга — талаб-
ни крндиришга хизмат кдлади. Бундай макраддан четга
чиккан хрлда амалга оширилган ишлаб чик^риш — бе-
маъниликдир. Талабни крндириш дар цандай жамиятда
амалга оширилаётган ишлаб чик;ариш фаолиятининг
мазмуни, охирги нук^асидир.
Макрадига кура, истеъмол иккига: шахеий истеъмол
-
инсонлар
талабларини
крндиришга
ва
ишлаб
чикариш талабини кондиришга, яъни ишлаб ч щ ар и ш
ва
ишлаб
чикдрувчи
омилларни
кенгайтириш,
купайтириш, инвестиция макрадларида махрулотлардан
фойдаланишга булинади. Истеъмол турлари ва уни
крндириш усулларининг дар хиллиги нафак;ат истеъмол
буюмларини ишлаб чик,ариш, хизмат курсатиш тузилма-
ларининг турли-туманлигини, балки истеъмолни (уй
хужалиги, фирмалар ва боцщалар орк,али) ташкил
к;илиш хусусиятини дам белгилайди. Ах;оли дамда кор-
хона ва фирмаларнинг эдтиёжини крндириш уларнинг
даромадлари воситасида амалга оширилади.
Истеъмол нук;таи назаридан махрулотларни щилаб
чи^аришнинг яна бир куриниши — фойдаланиш муд-
датларига караб ишлаб чик;аришдир. Махрулотлар узок;
муддат фойдаланиладиган (кийим-кечак, пойабзал, ав
томобиль ва шу кабилар) ва к,иск,а муддат фойдаланила
диган (озик.-овцат махрулотларининг аксарияти, ёр’дам-
чи материаллар) турларга булинади.
16
Барча махрулотлар бир-бирларининг урнини босиши
мумкин, яъни улардан фойдаланиш жараёнида мукрбил
махрулотлар ва бир-бирини тулдирадиган, такр>зо этади-
ган махсулотлардан фойдаланиш имконияти юзага ке-
лишини таъкидлаш лозим.
Ишлаб чикарилган бойликлар иктисодиёт субъект-
ларининг
иетеъмолига такримлаш
ва
айирбошлаш
орк,али келиб туш ал и.
Такримлаш — ик,тисодий фаолият к,атнашчилари ис
теъмолига келиб тушадиган махсулотларнинг усули ва
хджмини
аниклашдир.
Такримлашнинг
жамиятдаги
ахдмияти
хдммага
аён,
деб
уйлаймиз.
Адолатли
тацсимлаш жамият таракдиётининг му^им омили, адо-
латсиз такримлаш эса ижтимоий хршатнинг таранглашу-
вига, купгина лолларда фаолиятнинг тугашига сабаб
булади.
Ш унинг
учун
булса
керак,
такримлаш
ик^исодий фанларнинг диктат марказида булади.
Такримлаш жараёни: тор (махрулотни такримлаш) ва
кенг (ишлаб чикариш омиллари ва шарт-шароитини так;-
симлаш) маъносида тушунилади. Махрулотни такримлаш
куп
ж щ атдан
ишлаб
чйк,ариш
омиллари
ишлаб
чик,ариш
субъектлари
уртасида
к,андай
такрим-
ланганлигига, яъни уларга эгалик тури (куриниши)га
боглик,- Масалан, акциялар, назорат пакета эгаси, одат-
да, нафак,ат устун щ тисодай хукутда, балки даромад-
нинг куп кисмини узлаштириш хукук,ига х,ам эга. И ш
лаб чик;ариш омилларига эгалик кдлиш х,амда шунга
яраша даромад, фойда олиш оддий х,ол булмай, узини
турли шаклларда намоён этади.
Ишлаб чик,арилган махсулотларнинг бирламчи ва ик-
киламчи такримланишини бир-биридан фарк, кдлиш
лозим, яъни ишлаб чи^арилган махрулотни тацсимлаш
х;амда даромадни кайта такримлаш мавжуд. Даромад
ик^тисодий фаолиятнинг турли субъектлари: корхона ва
давлат, ходим ва мулк эгаси, давлат ва м и н та к ^ а р ва
Хоказолар уртасида такримланади. г Бунш^.-ша'.ижасиДа
17
жуда мураккаб. бир-бирига зид такримлаш ва к,айта
такримлаш тизими юзага келади. Бу жараёнларни
макнул даражада ташкшг килиш охир-ок,ибатда ик;ти-
соднинг самарали усишига, иктисодий тизимда ижти-
моий адолат урнатилишига олиб келади. Такримлаш ва
кбайта таксимлашдаги камчиликлар, номутаносиблиютар
окибатида хуфёна иктисодиёт юзага келади.
Айирбошлаш боскичида ишлаб чщ арилган ижти-
моий махрулот (курсатилган хизмат, бажарилган иш)
иктисодий фаолият субъектларига етказилади. Одатда,
фаолиятни дамда мадсулотни
айирбошлашни бир-
биридан фаркдайдилар. Биринчиси меднат жараёнида
технологик меднат таксимоти (цехда фаолият курса-
тиш)га асосланган булса, иккинчиси (биринчисидан)
сифат жидатдан фарк к,илади. Мадсулотларни айирбош
лаш ижгимоий меднат таксимоти ёки ихтисослашишга
асосланади. Х озирга иктисодий муносабатлар тизимида
мехмат таксимотига асосланган айирбошлаш товарларни
айирбошлаш шаклида намоён булади. Айирбошлаш ж а
раёнида пул воситачи дисобланади. Мамлакат ичидаги
дамда халкаро меднат таксимотини, алохдда мамлакат-
нинг уз иктисоди нуктаи назаридан фойда келтирадиган
товарларни ишлаб чикаришини бир-биридан фарклаш
л озим.
Яна шуни таъкидлаш жоизки, ишлаб чикаришда
иктисодий фаолиятдан то истеъмол килингунгача булган
х;аракатнинг дар бир боскичига икгисоднинг янги-янги
субъектлари
тортилади.
Бу
субъектларнинг
ишлаб
чикариш, айирбошлаш, такримлаш дамда ажратилган
бойликларни истеъмол кдлишдаги и ш ти р о ки 4 яхлит
иктисодий муносабатлар тизимини юзага келтиради.
Истеъмол деч к,ачон тухтамайдиган жараён. Шунинг
учун дам ишлаб чикариш, такримлаш. айирбошлаш, ис
теъмол доимий такрорланишда булади. Шу с|бабли
иктисодиёт тухтовсиз, такрорланувчи, узлуксиз, доира-
вий айланувчи иктисод булиб намоён булади.
Юк;орида к,айд этилган фикрларни инобатга олиб, бо-
зор ик,тисодиётига куйидагича таъриф беришимиз мум-
кин: бозор щ тисодиёти—мулкнинг турли куриниш-
ларига \амда уларнинг тенг хукукдилигига асосланган
йкгисодий муносабатлар тизими, эркин тадбиркорлик,
ахолини товар ва хизматлар билан таъминлаш борасида-
ги ра^обатдир. Бозор давлат режаси ва директивалари-
дан фаркди уларок, фак,ат тадбиркорларнинг объектив
ик^исодий к,изик,иши асосида руёбга чикддиган хужалик
муносабатлари типидир. Бозор бир хил шароитда иш
тутадиган, олинган фойдани эркин узлаштирадиган,
мустак,ил равишда хужалик муносабатлари иштирокчи-
ларини танлай оладиган, юк;ори мехнат унумдорлиги,
тежамкорликдан ва тижорат операцияларида юк;ори на-
тижага эриша оладиганларни назарда тутади.
Бозор
товар-пул
муносабатларига асосланган уз
иктисодий механизмига эга булиши лозим. Унда, уму-
ман олганда, куйидаги уч элементнинг мавжудлигини
к,айд этиш мумкин:
1) ишлаб чик,ариш воситалари бозори;
2) истеъмол буюмлари, пуллик хизмат курсатиш бо
зори;
3) к,имматбахо цогозлар ва ишчи кучи бозори. (Бу ер-
да шуни таъкидлаш керакки, турли манбаларда эле-
ментларнинг боищача тартиби берилган булиши мум
кин. Баъзи муаллифлар шундай элементларни 11-18 та
га ажратиб, ута дегаллаштириб берган холлар хам уч-
райди. Бундай деталлаштириш муайян махсус молиявий
ва ишлаб чик.ариш муаммоларини хал этишга к,аратил*,
ганлигини инобатга олиб, биз иктисодий ж иноятчилщ
масалаларини куриб чикдшда кул келадиган юкррида
; к,айд этилган уч элемент гурухини к^абул кдламиз).
Л
Бозор муайян
Do'stlaringiz bilan baham: |