A. J. Tuychiyev Iqtisoiyot fanlari doktori, professor

Firibgarlikni 
ratsionalizatsiyalash
.
 
Katta firiibgarikda ratsionaliziyalash asosiy tarkibiy element hisoblanadi. 
Ratsionalizatsiya o’g’irlik kabi noqonuniy yoki etika me’yorlariga to’g’ri 
kelmaydigan xati-xarakatni tekshiruvchi shaxsni o’z tarkibiga oladi. Firibgarlik 
bilan bog’liq moliyaviy hisobot uchun ratsionalizatsiya “kompaniyani saqlab 
qolishdan” shaxsiy ochko’zlikgacha tebranib, quyilagilarnii o’z ichiga oladi:
Barchalar moliyaviy hisobot bo’yicha oz-oz aldaydi; biz hamm usha o’yinni 
o’ynaymiz. 
XYZ kompaniyani sotib olish yoki xodimlarimizni aktsiyalar optsioni orqali 
saqlab qolish uchun aktsiyalarning yuqoriroq kursini talab qilamiz.
Quyidagilar aktivlarni noqonuniy o’zlashtirish uchun ba’zi bir umumiy 
ratsionalizatsiya bo’ladi: 

oila a’zosini yoki sevimli kishini moliyaviy inqirozdan qutqarib qolish 
maqsadida amalga oshirilgan firibgarlik o’zini oqlaydi;

agar pulni qo’lga kiritmasak, unda biz barcha narsalardan (oila, 
avtomobil, uy va boshqalardan) mahrum bo’lamiz; 

tiashqaridan xech qanday yordam kelmaydi; 

bularning barchasi qarz olish, ularnii birinchi imkoniyat tug’ulganda 
qaytaramiz; 

biz o’z xarakatimizning oqibati to’g’risida yoki qabul qilingan odob va 
ishonch to’g’risida o’ylamaymiz.
 
7.3. Moliyaviy hisobotdagi firibgarliklar 
Moliyaviy hisobotni ataylab noto’g’ri ko’rsatilishi va COSOningn firibgarlik 
to’g’risidagi ma’ruzasini auditorlarga ta’riflab bering.

---

136 
Keyingi vaqtda sodir etilgan firibgarlikka misollar va ularning tashqi 
auditorlar uchun oqibati.
Moliyaviy hisobotni ataylab noto’g’r ko’rsatilishi
SODIR ETILGAN FIRIBGARLIKKA MISOLLAR 
Enron dastlab kommunal korxona bo’lgan. So’ng rahbariyat uni energiyani 
sotish kompaniyasiga aylantirdi.
Bitimlar 
yomon 
bajarilganligi 
natijasida 
rahbariyat 
moliyaviy 
kamchiliklarni quydagilar hisobidan yopib keldi: 

qarzlarni maxsus korxonalarning balansdan tashqari moddalariga 
o’tkazish; 

o’z nazorati ostitda bo’lgan maxsus maqsadli kompaniyalarga sotish 
orqali qadrsizlanib qolgan aktivlar bo’yicha daromadlarni tan olish;

sotish va daromadni dastlabki tan oldishdan keyin enronga qaytib kelgan 
aktivlar bilan bog’liq bitimlarda ishtirok etish.

bir-biri bilan bog’liq bo’lgan boshqa ko’p sonli operatsiyalar.
WORLDCOM kattaligi bo’yicha ikkinchi o’rinda turuvchi (AT&Tdan 
keyingi) katta masofali amerika telefon kompaniyasi edi. Kompaniya o’z usishida 
tajovuz strategiyani qo’llab keldi. U boshqva telekommunikatsion kompaniyalarnii 
sotib ola boshlagan edi. Mazkur sotib olishlarning natijalri tebranganda raxbariyat 
xarajatlarni kamaytirib, daromadlarni quyidagilar orqali qo’paytirdi:

xarajatlarn kamaytirish uchun sotib olish orqali belgilangan 
restrukturizatsiyalashning ishlatilayotgan zaxiralari, masalan, kompaniya sotib 
olingandan keyin hosil bo’lgan ortiqcha yig’ilgan zaxiralar va kelajakdagi 
xarajatlarni kamaytirish uchun . .. zaxiralarni ishlatish;

liniyani kapitallashgan xarajatlari
Parmalat sut, meva sharbatlari va oziq-ovqatning bshqa turlari bilan 
shugullanuvchi Italiyaning transmilliy kompaniyasidir. XX asr 90-yillarining 
oxirida kompaniya turli xil sho’’ba korxonalarini qarzga sotib olgan edi. Natijada 

---

137 
firibgarlik Evropa miqyosida katta inqirozga olib keldi. Kompaniya sho’’ba 
korxonalaridan naqd pulni quydagi murakab chizma orqali tortib olgan edi: 

ko’paytrilib ko’rsatilgan naqd pul va naqd pulning qalbaqi yozuvlar 
vaholanki yirik banklarada saqlangan; 

kamaytirilib ko’rsatilgan qarz offshor zonalarda , masalan, Karib degizi 
mamlakatlarida joylashgan sho’’ba korxonalari bilan murakab munosabatlarda 
bo’lgan.
HealthSouth AQShda tiklovchi statsionar kasalxonalarning eng ko’p sonli 
guruhini boshqaradi. Yuqori raxbariyat daromadni oshirish, aktsiyadorlar va 
tahlilchilar kutushlarnii qoniqtirish maqsadida kompaniya xodimlarini yuborishdi.
Keng ko’llamli chizma ishlatildi 

Psixiatrik sessiyalarni o’ztkazganrligi uchun to’lovlar hisobini taqdim 
qilish, masalan, o’tkazilgan bitta mashg’ulot uchun unta alohida mashg’lotlar hisob 
to’lovini taqdim qilish; 

Xarajatlarni kamaytirish va daromadlarni yaxshilash maqsadida 
jurnaldagi provodkalarni to’g’rilash. 
DEL amerika kompyuterlar ishlab chiqarish kompaniyasi bo’lib, u oxir-
oqibatda o’ziga nisbatan qo’yilgan firibgarlikda aybini olib tashlash uchun SECga 
100 mln dollar to’lashga majbur bo’ldi. Firibgarlik sifatida ma’lumotlarni 
ochishdagi turli noaniqliklar ko’rsatilgan. Ular quyidagilardan iborat: 

Intelning 
rakiblari 
ishlab 
chiqargan 
protsessorlardan 
DEL 
foydalanmasligi uchun Intel tomonidan o’tkazilgan katta hajmdagi to’lovlar. Bu 
to’lovlar aslida katta pora bo’lgan.

Intelto’lovlarini operatsiya sifatida noto’g’ri ko’rsatish kompaniyaga 
foyda ortirishdagi ko’rsatkichlarga erishishga yordam bergan.
Koss Corporation amerikaning quloq tutqichlarni ishlab chiqaruvchi 
korxonasi hisoblanadi. Moliyaviy direktori o’zining shaxsiy xarajatlari uchun qisqa 
vaqt ichida 31 mln dollarni o’zlashtirib oldi. Buxgalteriya foydasi 26 mln dollar 

---

138 
bo’lgan. Oxir-oqitbatda u 34 mln dollar kompensatsiya sifatida pul to’lab, 11 yillik 
kamoq jazosini oldi. U firibgarlikni quyidagilar yordamida amalga oshirgan edi: 

Quyi 
halqada ishlovchilarni ko’rqitish; 

Amerika Ekspress orqali qilingan katta xarajatlarni tasdiqlash va boshqa 
korporativ kredit kartalar; 

Nazoratning yo’qligi va bosh direktr tomonidan tasdiqlash; 

Aud ustidan nazorat qilivchi qo’mitaning mavjud emasligi; 

Ichki auditning samarali vazifasi yo’qligi.

Olimpous yirik trans milliy ishlab chiqaruvchi bo’lib, u meditsina, 
ijtimoiy, sanoat va boshqa sohalarda faoliyat olib boradi.
Yashirin zararlar yigirma yildan oshiq vaqt davomida qimmatli qog’ozlar 
investitsiyalari bilan bog’liq bo’lgan.

Buxgalteriya hisobi bo’yicha masalalar ularning tashqi auditorlari bilan 
bog’liq bo’lgan; 

takomillashgan firibgarlik. Bu firibgarlik buxgalteriya noto’g’riliklar 
bilan bog’liq bo’lib, kompaniya prezidenti ishdan bo’shatilgandan so’ng 
aniqlangan.
Longtop Xitoydagi dasturiy ta’minotni ishlab chiqaruvchchi birinchi 
kompaniya bo’lib, NYSE listingiga kirigan edi. Kompaniya mamlakatdagi 
moliyaviy xizmatlar sanoatida ko’llagnilgan dasturiy ta’minotni eng yirik etkazib 
beruvchisi bo’lgan. Mazkur firibgarlik korporativ boshqaruvi kuchsiz bo’lgan 
Xitoy kompaniyalarga investorlar o’z mablag’larini kiritish jarayonida duch kelgan 
risklar bilan bog’liq bo’lgan.
Personal xarajatlarini boshqa yuridik shaxs nomiga o’tkazish orqali foyda 
ko’rsatkichlari oshirib yozilgan.

Dastlab tan olingan soxta daromadni qoplash uchun soxta naqd pullar. 
Firibgarlik auditorlar tomonidan fosh etilganda auditor firmasi xujjatlarini 
chiqarmaslik maqsadida auditorlik firma xodimlariga taziyiq o’tkazib ko’rqitgan. 

---

139 
Firibgarlik bo’yicha misollar audit o’tkazish bo’yicha quyidagilarni nazarda 
tutadi: 

Auditor oliy raxbariyatga bosim o’tkazadigan tahlil va daromad 
kutishlari to’g’risidagi ma’lumotga ega bo’lishi kerak; 

Agar potentsal daromad bilan bog’liq muammolar bo’lsa audit 
tugatilmasligi lozim va yil oxiridagi asosiy operatsiyalarni tekshirish lozim; 

Auditor iqtisodiy mohiyatni va iqtisodiy majburiyatlar mavjud bo’lgan 
tomonlarni aniqlash uchun murakab operatsiyalar mohiyatini tushunishi lozim;

Auditor firibgarlik qaerda va qanday qilib sodir etilganligini aniqlash 
uchun tashkilot nazoratinig ichki vositalaridagi bo’sh joylarini aniq tushunishi va 
tahlil qilib chiqishi lozim; 

Firibgarlik sodir etilishini tushunish uchun auditorlik protseduralar 
mukammal ishlab chiqilishi lozim bo’ladi. 

Firibgarlik imkoniyatini tahlil qilganda auditorlardan professsional 
tanqidiy yondoshuvtalab qilinishinimazkur misollar ko’rsatadi. Bu erda ular 
ayniqsa kengaytirilgan auditorlik protseduralar o’tkazilishi boshqa kompaniyalarga 
nisbatan zid emas bo’lgan ishlab chiqarish va trendlariga va natijalarga alohida 
e’tibor berishlari lozim bo’ladi. Bunday protseduralar firibgarlik sodir etilishiga 
moyilik sharoit tugulganda ko’proq firibgarlikni aniqlashga yo’naltirlgan bo’lish 
lozim.
KASBIY TANQIDIY YONDOSHUV / AMALIYOTDAGI AUDIT 
Kasbiy tanqidiy yondoshuv nima? Xech qachon firibgarlik sodir etilmagan 
muxitda, tekshirish faqat tarjibaga asoslangan holatda auditor kasbiy tanqidiy 
yondoshuvga qanday amal qiladi? Bizning audit sohasidagi tarjibamiz 
noto’g’iliklar mavjud ekanliklarni tekshirishga ko’p vaqt sarf etganimizni 
bildirmaydi. Bu faqat audit vaqtinig ko’payishiga olib kelib, qonunbuzarliklarni 
aniqlashga yordam bermaydi.
O’zinig 2010 yildagi firibgarlik to’g’risidagi hisobotida Audit sifatining 
markazi (CAG) kasbiy tanqidiy yondoshuvni quyidagicha ta’riflaydi. Masalalarni 

---

140 
tadqiq qilish, isbotlarni tanqidiy baholash va nomuvofiqlarga e’tibor berish orqali 
ma’lumotlarni tekshirish tanqidiy yondoshuv mohiyatini tashkil qiladi. Tanqidiy 
yondoshuv shaxsiy maqsadga erishiish emas, yoki yomon sharoit sabablarini ochib 
berishga mo’ljallanmagan. Tanqidiy yondoshuv – bu barcha moliyaviy hisobot 
beruvchilardani talab qilinadigan kasbiy xolisonaliknining muhim elementidir. 
Tanqidiy yondoshuv nafaqat ta’minot zanjiridagi firibgarlikni aniqlash ehtimolini 
oshiradi, balki firbgarlik qo’llanish mumkinlik holatini ham ochib berishga imkon 
yaratadi. Bu esa korxonaga firibgarlik tomonidan etkazilishi mumkin bo’lgan risk 
zararlarini kamaytiradi. 
Auditor auditni kasbiy tanqidiy yondoshuv nuqtai nazaridan kelib chiqib 
rejalashtrishi, moliyaviy hisobotning jidddiy noto’g’riliklarga olib keluvchi sharoit 
mavjudligiga e’tibor berishi lozim. Firibgarlik mohiyatidan kelib chiqib, firibgarlik 
tufayli yuzaga kelgan jiddiy noto’g’riliklar risklarini ko’rib chiqishda kasbiy 
tanqidiy yondoshuvga rioya qilish muhim ahamiyatga ega. Kasbiy tanqidiy 
yondoshuv auditorlik isbotlarga nisbatan tahminlar bildirib, uni tanqidiy baholaydi. 
Kasbiy tanqidiy yondoshuv ma’lumot va auditorlik isbotlar firibgarlik tomonidan 
yuzaga kelgan muhim noto’g’riliklar mavjud ekanligini ko’rsatishi mumkin yoki 
mumkin emasligini o’rganishni nazarda tutadi.
Standart quyidagilarni ham nazarda tutadi:
Sub’ekt raxbariyati va raxbarlik vakolati berilgan shaxslarga nisbatan 
ularning to’g’ri ishlaganligi to’g’risidagi tarjibani auditor inkor qila olmaydi. 
Sharoitlar o’zgarib ketishi mumkinligi sababli kasbiy tanqidiy yondoshuv 
qoidariga rioya qilish muhim ahamiyat kasb etadi. So’rov va auditorlik 
protseduralarni amalga oshirishda auditor kasbiy tanqidiy yondoshuvga rioya qilish 
shart. U raxbariyat va raxbarlik vakolati berilgan shaxslarning to’g’ri ishlashligi 
haqidagi fikrlarga asoslangan auditrorrlik isbotlarning ishonchli bo’lmaganlarini 
qabul qilmasligi lozim. Raxbarlik vakolati berilgan shaxslarga nisbatan kasbiy 
tanqidiy yondoshuvni ko’llash raxbarlik vakolati berilgan shaxslar to’g’risidagi 

---

141 
so’rab olingan ma’lumotlarni, boshqa isbotlar asosida olingan ma’lumotlarni va 
audit jarayonida olingan ma’lumotlarni sinchiklab ko’rib chiqishni bildiradi.
Kasbiy tanqidiy yondoshuvning muvaffaqiyatli amalga oshirishning asosiy 
unsurlari olingan ishonchli isbotlarni, ushbu isbotlarni tanqidiy tahlil qilishni, 
noto’g’riliklarga e’tibor qaratishni, tadqiq masalalarini aniqlashni kamrab oladi. 
Auditning mohiyati kasbiy tanqidiy yondoshuvdan iborat bo’lib, auditorni 
aldanishiga olib kelish imkoniyatlarini oldini olishi lozim.