A. J. Tuychiyev Iqtisoiyot fanlari doktori, professor

 
Nazorat uchun savollar: 
1.
Moliyaviy hisobot xalqaro standartlariga qanday maqsad va vazifalar 
qo’yiladi? 
2.
Auditning xalqaro standartlariga qanday maqsad va vazifalar qo’yiladi? 
3.
Auditda muhimlik tushunchasi to’g’risida nima bilasiz? 
4.
Muhimlik darajasini aniqlashning amaliy jihatlari qanday amalga 
oshiriladi?

---

127 
5.
Auditorlik riski va uni baholash modellari qanday bo’ladi? 
6.
Auditda riskni paydo bo’lish shartlari qanday amalga oshiriladi?
7.
Auditorlik riskini baholashdgai yondashuvlar qanday tuziladi? 
 
 

---

128 
7-BOB. AUDITORLIK TEKSHIRUVIDA FIRIBGARLIKNI ANIQLASH 
7.1. Auditorlik tekshiruvida firibgarlik tushunchasi 
Firibgarlik bu qalloblikni qo’llash bilan bog’liq oldindan bilib amalga 
oshirilgan harakatdir. Firibgarlik moliyaviy hisobotini jiddiy o’zgartirib yuboradi. 
Noto’g’ri o’zgartirishning ikki turi auditorlik xulosada firibgarlik sifatida ko’rib 
chiqiladi: a) aktivlarni noqonuniy o’zlashtirishni noto’g’ri ko’rsatish natijasida 
yuzaga kelgan firibgarlik; b) moliyaviy hisobot tuzilayotganda firibgarlik 
natijasida yuzaga kelgan noto’g’ri ko’rsatishlar. Firibgarlikni xatodan farqlalab 
turuvchi jzihatlarini ataylab chalqashtrish. Auditorlar odatda o’z mijozlari 
kitoblarida moliyaviy xatolar topishadi, ammo bu xatolar ataylab qilingan xatolar 
qatoriga kirmaydi.
Aktivlarni noqonuniy o’zlashtirib olish natijasida yuzaga kelgan noto’g’ri 
ko’rsatishlar. 
Tashkilot aktivlarini ayibdor tomonidan ug’irlansa yoki noto’g’ri ishlatilsa 
aktivlarni noqonuniy o’zlashtirish yuzaga keladi. Aktivlarni noqonuniy o’zlashtirib 
olish firibgarlikning asosiy ko’rinishidir. Bunday firibgarlik kichik biznes 
korxonalariga nisbatan qo’llaniladi va odatda ayibdorlar korxona xodimlari 
tarkibiga mansub bo’ladi. Aktivlarni noqonuniy o’zlashtirish turli usullar 
yordamida amalga oshirilishi mumkin. Bu firibgarlikka tushgan pullarni 
o’zlashtirib olish, aktivlarni o’g’irlash kiradi. Bundan tashqari olinmagan tovar va 
xizmatlar uchun kompaniyani to’lashga majbur qilish firibgarlikning bir 
ko’rinishidir. Odatda aktivlarni noqonuniy o’zlashtiirish quyidagi holatlarda 
yuzaga kelishi mumkin.

Pul o’g’irliklarni qoplash uchun naqd pul olishga imkon bo’lish va 
hisoblar bilan noto’g’ri ishlash imkoniga ega bo’lish;

Sohta kompaniyalar orqali naqd pullar to’lovini boshqarish; 

---

129 

Firibgarlikni yashirish maqsadida zaxiralar va boshqa aktivlarni 
o’g’irlash va moliyaviy hisobotlarni o’z manfaatida ishlatish. Noto’g’ri 
ko’rsatishlarning yuzaga kelishi, moliyaviy hisobotni ataylab noto’g’ri ko’rsatish
Moliyaviy natijalarni ataylab o’zgartirish, tashkilotning moliyaviy ahvolini 
sohtalashtirish moliyaviy hisobotning ataylab o’zgartirib ko’rsatishga kiradi.“The 
Great Salad Oil Swindle of 1963” ni auditorlik tekshirish moliyaviy aktivlarni 
ataylab noto’g’ri ko’rsatishga misol bo’la oladi. Mazkur firibragalik ijrochisi 
aktsiyalar kotirovkasining o’sishi orqali o’zining mutonasib ravishda boyiligini 
ortirishga intilgan. Ba’zida jinoyatchi shaxsiy manfaatin ko’zlamay, korxonani 
inqirozdan qutqarish yoki boshqa salbiy moliyaviy natijalardan qutulish maqsadida 
moliyaviy hisbotni ataylab o’zgartiradi. Moliyaviy hisobotning ataylab 
o’zgartrishning uchta keng tarqalgan uch usuli quydagilarni o’z ichiga oladi:
1. Hisob yozuvlari yoki xujjatlarni manipulyatsiya qilish, sohtalashtrish yoki 
o’zgartirish.
Berni Medoff Ponzi chizmasi 
Oldingi investorlar depozitlaridan olingan daromadni to’lash uchun hozirgi 
investorlar depozitlari ishlatilganda Ponzi chizmasi yuzaga keladi. Bunda xech 
qanday real investitsiyalar qilinmaydi. Agar oldingi investorlarga tegishli 
mablag’larni to’lash uchun yangi investorlar qo’shilmasa yoki ularning depozitlari 
juda oz bo’lsa Ponzi chizmasi buzilib ketadi. Ponzi chizmasi ikkita asosiy 
tamoyillarga asoslangan: ishonch va ochko’zlik. Potentsial mijozlar bilan 
munosabatlarni o’rnatish ishonch asosini tashkil qiladi. Ponzi chizmalarida 
firibgarlikni amalga oshirgan kishi quyidagi holatlarda ishonchni qo’lga kiritadi: a) 
boshqalarning bevosita haratkatlari, b) professional yoki boshqa ko’shilib kelishlar; 
v) o’zining boshqalarga qilingan ishoralari. Ochko’zlik investrlarga xos bo’lishi 
mumkin. Chunki ular odatda oddiy foydadan ko’proq foyda oishga intilishadi. 
Shuning uchun ular o’z me’yoriy vazifalarini bajarmaganda iishonch yo’qoladi. 
Medofffning chizmasida ishonch va ochko’zlik keng o’rin olgan. 2009 yil mart 
oyida Medoff 11 federal okrugida jinoyatda ayiblandi. Ayib shundan iborat ediki, u 

---

130 
farovonlik boshqaruv biznesni yirik Ponzi chizmasiga aylantirib, minglab 
investorlardan milliard dollarni umarib oldi. Medoffninng gapicha, u Ponzi 
chizmasini 1990 yillarning boshida boshlagan. Biroq tergovchilarning fikricha, 
firibgarlik 1909 yillarning boshida rivojlana boshlangan. Uning investitsion 
operatsiyalari xech qachon haqoniy bo’lmagan. Mijozlarning hisobida mavjud 
bo’lmagan summa, shu jumladan olingan foyda deyarli 65 mlrd dollarni tashkil 
qilgan. 2009 yil 29 iyun kuni Medoff 150 yil qamoq jazosiga hukm qilindi.
Doff qonuniy brokerlik firmani boshqarib, ishonchga kirib oldi. U o’tgan 
davrda NASDAKda raislik qilgan. U ko’p marta CNBCda chiqib, qimmatli 
qog’ozxlar 
industriyasi 
to’g’risida 
gapirgan. 
Medoff 
investitsiyalarni 
rag’batlantirish maqsadida investitsion hamjamiyat bilan o’rnatgan aloqalaridan 
samarali foydalandi. U o’z kompaniyasiga investitsiya qilish g’oyasini eng qo’lay 
imtiyozlar stifatida sotgan.
Medoff o’zining kitobidagi bitimlar chizmasini keltirgan. U o’z kitobini 
tekshirtirish uchchun CPA firmani yodlaydi. Biroq bu firma faqat bir xodimdan 
iborat bo’lgan. CPA biror bir vaqtda Medoff ofisiga kelganligi va biror bir marta 
jiddiy audit o’tkazganligi haqida xech qanday dalillar mavjud emas. Biroq 
investorlar xech qachon bunday auditorlik hisobotlarni talab qilmagan. Bu ularning 
ochko’zligi bilan ham izohlanishi mumkin. Investorlar o’zlarining omadli shaxs 
ekanligiga ishonch qilib, investitsiyalardan ko’p daromad oishga o’rganib 
qolishgan edilar. Shuning uchun uldar Medoffga ishonib, undan tashqi audit 
to’g’risida xech qandayq xujjat talab qilmas edilar.
Bu narsa isbotlanmagan bo’lsa ham, Medoff taslim bo’lib, barcha ayiblarini 
o’z bo’yiniga olmoqchi bo’lgan. Chunki investorlardan biri rus mafiyasi bilan 
bog’liq bo’lgan. Medoff o’z farzandlari va o’zining hayotidan havfsiragan edi. 
Medoff bugungi kunda federal kamoqxonasida bir umrga jazoni o’tamoqda. Uning 
bir o’g’li firibgarlik fosh qilingandan so’ng o’z hayotiga kasd qildi. Firibgarlik 
jarayonida PCAOB Medoffning xedj-fondi PCAOBda ro’yxatdan o’tgan auditorlar 
firmalari tomonidan tekshirilishini talab qilmagan. Bedoffning firibgaroligidan 

---

131 
so’ng Kongress PCAOBga ro’yxatdan o’tgan SEC- brokerlar va dilerlarni 
tekshirishga ruxsat bergan.
1. Ahamiyatli bo’lgan voqelik, operatsiyalar va boshqa ahamiyatli bo’lgan 
holatlarni noto’g’ri ko’rsatish.
2. Buxgalterlar tomoyillarini ataylab noto’g’ri qo’llash.