A. J. Tuychiyev Iqtisoiyot fanlari doktori, professor

Birinchi 
variant
qo’llanilganda ushbu materiallar qiymati har oy oxirida quyidagi 
buxgalteriya yozuvi bilan rasmiylashtiriladi: 
Debet 1510 - «Materiallarni tayyorlash va sotib olish» schyoti Kredit 6010 - 
«Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan schyotlar» (joriy qismi) 
yoki 7010 - «Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan schyotlar» 
(uzoq muddatli qismi).
Auditor bunday mol etkazib berishlar bo’yicha kreditor qarzlar mavjudligini 
tekshiradi. Chunki keyingi oyning boshida ushbu yozuv tuzatilishi (storno 
qilinishi) lozim. Etib kelmagan yuklar uchun mol etkazib beruvchilarga to’langan 
summalar yuk etib kelgunga qadar debitor qarz sifatida hisobda turishi davom 
etishi lozim.
Ikkinchi variantda
bunday yozuvlar materiallarning haqiqatda kelib 
tushishidan qat’iy nazar, mol etkazib beruvchilarning korxonaga kelib tushgan 
hisob-kitob hujjatlariga asosan bir oy davomida amalga oshiriladi. 1510 - 
«Materiallarni tayyorlash va sotib olish» schyotida ayrim sanalarga debet qoldig’i 
qolishi mumkin. Bunday debet qoldiqlar puli to’langan, ammo oy oxirida hali 
xo’jalikka etib kelmagan yuklarning qiymatini bildiradi. Ushbu yo’lda kelayotgan 
moddiy boyliklarning qoldiqlari buxgalteriya balansining «Ishlab chiqarish 
zahiralari» moddasiga qo’shib aks ettirilishi lozim.
Ayrim paytlarda korxonalar balansning «Boshqa debitorlar» moddasida 
materiallarni qabul qilishda aniqlangan kamomadlarni, mol etkazib beruvchilar 

---

298 
bilan hisob-kitoblar bo’yicha har xil da’vo summalarini, puli to’langan va uzoq 
vaqt davomida kirimga olinmagan (ayrim paytlarda o’g’irlangan bo’lishi ham 
mumkin) moddiy boyliklar uchun debitorlik qarzlarni aks ettiradi. Shuning uchun 
6010 va 7010 schyotlar bo’yicha yuritiladigan registrdagi hisob yozuvlarining puli 
to’lanib, lekin hali yo’lda kelayotgan moddiy boyliklar uchun hisob-kitoblar qismi 
navbatdagi tekshiruv ob’ekti bo’lishi lozim. To’liq to’langan, lekin uzoq vaqt 
davomida xo’jalikka kelib tushmagan moddiy boyliklar aks ettirilgan har bir hisob-
kitob (to’lov) hujjati bo’yicha tovar-transport nakladnoylari (kvitantsiyalari) va 
schyotlarni to’lovga taqdim qilish uchun asos bo’ladigan boshqa hujjatlar puxta 
tekshirilishi zarur. Zarur hollarda auditor ushbu yozuvlarni mol etkazib 
beruvchilarning o’zaro bog’liq bo’lgan dastlabki hujjatlari va hisob registrlari bilan 
taqqoslaydi (qarama-qarshi tekshiruv o’tkazadi).
Tovar-moddiy zahiralarni auditorlik tekshiruvidan o’tkazish chog’ida auditor 
olinayotgan moddiy boyliklar bo’yicha QQSning hisobda aks ettirilishini ham 
tekshiradi.
Mol etkazib beruvchining hisob-kitob hujjatlarida alohida qator bilan ajratib 
ko’rsatilib, xaridor korxonaga to’lov uchun taqdim qilinadigan QQS summasi 4410 
- «Soliqlar va yig’imlar bo’yicha bo’nak to’lovlar» schyotining debeti va 6010 - 
«Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan schyotlar» schyotining 
kreditida aks ettiriladi. To’langan QQS summalari ishlab chiqarish zahiralarining 
sotib olish qiymatiga kiritilmaydi ya’ni 1010-1090 yoki 1510 schyotlar debetiga 
olib borilmaydi.
4410 - «Soliqlar va yig’imlar bo’yicha bo’nak to’lovlar» schyotining 
istalgan hisobot sanasiga debet qoldig’i sotib olingan, lekin hali puli to’lanmagan 
moddiy boyliklarga tegishli bo’lgan QQS summasini bildiradi. Ushbu summa 
balans aktivining II bo’limida tegishli modda bo’yicha ajratib ko’rsatiladi.
Auditor sotib olinadigan zahiralarning maqsadli tayinlanishi yoki qanday 
maqsadlar uchun ishlatilishiga ko’ra QQS summasini hisobdan o’chirish tartibiga 
e’tibor qaratishi zarur. Chunki, moddiy resurslarni ishlab chiqarishga sarflash 

---

299 
me’yoriga qarab, ularga tegishli bo’lgan QQS summasi 6410 - «Byudjetga 
to’lovlar bo’yicha qarzdorlik (turlari bo’yicha)» schyot debeti va 4410 -«Soliqlar 
va yig’imlar bo’yicha bo’nak to’lovlar» schyoti kreditida; moddiy boyliklarni 
boshqa korxonalarning ustav kapitaliga moliyaviy qo’yilma sifatida, hamda ularni 
tekinga berish chog’ida QQS summasi 9220-«Boshqa aktivlarning chiqimi» 
schyoti debeti va 4410-«Soliqlar va yig’imlar bo’yicha bo’nak to’lovlar» schyoti 
kreditida aks ettiriladi. Shuningdek, QQS bo’yicha yakuniy hisob-kitob 6410 
schyot debeti va 4410 schyot krediti bo’yicha aks ettiriladi.
Sotib olingan moddiy boyliklarga doir QQS faqat quyidagi qonunchilik 
shart-sharoitlari bajarilgandagina byudjetdan qoplanadi: 
*
QQS dastlabki va hisob-kitob hujjatlarida alohida satr bilan ajratib 
ko’rsatilganida; 
*
moddiy boyliklar haqiqatda qabul qilinganida; 
*
moddiy boyliklar ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun sotib olinganida.
Barcha hollarda QQS faqat moddiy boyliklar kirim qilinganida va mol 
etkazib beruvchilarga puli to’langanidagina hisobdan o’chiriladi.
Amaliyotda korxonalar moddiy boyliklarni kirim qilmasdan turib, ya’ni 
tovar-moddiy zahiralarni hisobda aks ettirish talablariga rioya qilmasdan hisobdan 
o’chirish hollari ko’p tarqalgan. Bu QQS bo’yicha soliq bilan bog’liq noxush 
oqibatlarga olib keladi. Masalan, auditor korxona tomonidan kabel sotib 
olinganligi va uning qiymati mol etkazib beruvchi tomonidan taqdim qilingan 
schyotga muvofiq 120000 so’m, QQS esa 24000 so’mni tashkil etganligini 
aniqladi. Ushbu muomala mijoz-korxona buxgalteriya hisobida quyidagicha aks 
ettirilgan: 
Debet 2010 - «Asosiy ishlab chiqarish» schyoti – kabel qiymati 120000 
so’mga 
Kredit 6010 - «Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan 
schyotlar» schyoti – kabel qiymati - 120000 so’mga; 

---

300 
Debet 4410-«Soliqlar va yig’imlar bo’yicha bo’nak to’lovlar» schyoti- QQS 
summasi 24000 sumga 
Kredit 6010 - «Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan 
schyotlar» - QQS summasi 24000 so’mga 
Debet 6410 - «Byudjetga to’lovlar bo’yicha qarzdorlik» schyoti - QQS 
summasi 24000 so’mga 
Kredit 4410 - «Soliqlar va yig’imlar bo’yicha bo’nak to’lovlar» schyoti - 
QQS summasi 24000 so’mga.
Ushbu vaziyatda auditor tomonidan tovar-moddiy zahiralar qoldig’ining 
buzib ko’rsatilishi va ular tannarxining hisobot davrida oshirib ko’rsatilganligi 
to’g’risida xulosa qilingan. Chunki, haqiqatda barcha materiallar to’laligicha 
hisobdan o’chirilib ishlab chiqarish tannarxiga olib borilmagan. Bundan tashqari, 
barcha moddiy boyliklar o’z vaqtida qabul qilinmaganligi munosabati bilan, soliq 
organlari QQSni hisobga o’tkazishga taqdim qilishni asossiz deb topishlari 
mumkin.
Lekin, ma’lum sharoitlarda qabul qilingan moddiy boyliklarga tegishli QQS, 
ularning haqiqiy sotib olish tannarxiga kiritilishi kerak. Xususan quyidagi hollarda: 
*
Ishlab chiqarish zahiralari QQS solinmaydigan mahsulotlar ishlab 
chiqarish, ishlar bajarish yoki xizmatlar ko’rsatish uchun ishlatilganida; 
*
ishlab chiqarish zahiralari chakana savdo tashkilotlari va aholidan 
naqd pulga sotib olinganida; 
*
ko’p marta ishlatiladigan idishlar sotib olinganida; 
*
schyot-faktura va boshqa hisob-kitob hujjatlarida QQS ajratib 
ko’rsatilmaganda.
№4 –«Tovar-moddiy zahiralar» nomli BHMSda tovar-moddiy zahiralarini 
sotib olish xarajatlarining taxminiy tarkibi keltirilgan. Ularga, xususan, 
materiallarni tayyorlash va tashib keltirish, import bojxona to’lovlari va yig’imlari, 
mahsulotlarni sertifikatsiyalash xarajatlari, ta’minotchi va vositachi tashkilotlarga 
to’langan komission to’lovlar, soliqlar (korxona keyinchalik qaytarib oladigan 

---

301 
soliqlardan tashqari, masalan, qo’shilgan qiymat solig’i kabi), hamda tayyorlov-
transport, xizmat ko’rsatish va zahiralarni sotib olish bilan bevosita bog’liq bo’lgan 
boshqa xarajatlar. Savdo diskontlari, chegirmalar va shunga o’xshash summalar 
tovar - moddiy zahiralarni sotib olish xarajatlarini aniqlashda chegirib tashlanadi. 
1610 - «Materiallar qiymatidagi farqlar» schyotida yoxud 1000 (1010-1090) – 
«Materiallarni hisobga oladigan schyotlar»da aniqlanib, hisobdan o’chirilgan 
transport-tayyorlov sarflari yoki hisob baholaridan chetga chiqishlarni tekshirishda 
transport tashkiloti yoki vositachi tashkilot to’lovga taqdim qiladigan schyot, 
tovar-moddiy zahiralar kirim qilinganidan so’ng kechikib olingan holatlarga 
e’tibor qaratilishi kerak. Bunday holda transport sarflari materiallarni kirim 
qilishda ularning haqiqiy tannarxiga qo’shilishi mumkin emas.
Korxonaning omborxona-tayyorlov apparatini saqlash uchun qilingan 
sarflari, uning hisob siyosatida ko’rsatilgan qoidalarga muvofiq tayyorlangan 
materiallar tannarxiga qo’shilishi mumkin. Bunday sarflar, odatda, hisobot oyining 
oxirida taqsimlanadi.