A. D. Kayumov gruntshunoslik

4.9-rasm. Yo‘l poyi yuzasidagi tuzlarni ko‘rinishi. 
 
Sho„rxoklar deb yuza gorizontda natriyli tuzlar (asosan xloritlar, sulfatlar va 
karbonatlar)  ko„p  miqdorda  bo„lgan  tuproqlarga  aytiladi.  Ularning  hosil  bo„lishi 
minerallashgan  grunt  suvlari  bilan  tuzlarni  olib  kelishga  va  tuproqning  yuqori 
gorizontiga  yotqizishdan  va  shuningdek,  ularning  kapillyar  ko„tarilish  bilan  yer 
yuzasiga chiqib bug„lanishi bilan bog„liq. Bu tuproqlarning quyi qatlamida suvda 
eriydigan tuzlar ko„p miqdorda bo„ladi. 
Sho„rtoblar – tarkibida yutilgan natriyli va ustki gorizonti yaqqol ajraladigan 
tuzilishga  ega  tuproqlardir.  Yuqori  (elyuviyal)  gorizontda  ko„p  miqdordagi 
eriydigan tuzlari bo„lmaydi, u kolloidlarga va polutor oksidlarga uncha boy emas, 
kremnezyom  bilan  boyigan,  kam  ishqorli  reaksiyaga  ega.  O„rtacha  gorizont  aniq 
bilinadigan  ustunli  struktura  bilan  tavsiflanadi,  tuz  eritmalariga  ko„proq  boy  va 
polutor okisi (ayniqsa Al
2
O
3
) va gilli zarralarga ko„proq ega. Pastki qatlam (tuzli) 
gorizontda ko„p miqdorda suvda eriydigan tuzlar mavjud bo„ladi. 
Sho„rtoblar  yuzasida  suv o„tkazmaydigan  ustunli  gorizontdagi  turib  qolgan 
sizot suvlari ta‟sirida vaqt o„tishi bilan yutilgan natriyning vodorodga almashinuv 

---

199
 
 
jarayoni  ro„y  beradi,  bu  pastga  qarab  harakatlantiradi  va  tuproqning  kolloid 
kompleksini qisman buzishga olib keladi. Natijada sho„rlangan tuproqning yangi – 
sho„rlar turi hosil bo„ladi. 
Sho„rlangan tuproqlarning muhandis-geologik xossalari har xildir. Ularning 
ko„pchiligi tajovuzkor bo„ladi. Quruq holatda ular ko„p miqdorda qattiqlikka ega, 
ammo  namlanganda  sho„rlangan  tuproqlar  bo„kadi,  ularning  kolloidlari  eritmaga 
o„tadi  va  chuqur,  juda  yopishqoq  o„tib  bo„lmaydigan  loy  hosil  bo„ladi.  Bo„kkan 
sho„rtoblar sekin quriydi, ularning ayrim turlari (mexli sho„rxoklar) amalda sovuq 
bo„lmagan  davrda  hech  qachon  qurimaydi.  Sho„rlangan  tuproqlarni  ko„tarma 
uchun  material  sifatida  ayrim  sabablar  natijasida  umuman  ishlatish  mumkin 
bo„lmaydi, chunkiy ularni ishlatish yo„l polotnosi holatini yomonlashtiradi.  
Hozirgi vaqtda sho„rlangan gruntlarning sho„rlanish darajasi bo„yicha uning 
sifatining  hisobini  olgan  holda  tavsiflash  jihatini  qoldirish  taklif  etiladi.  Bunda 
gruntlarning sho„rlanish  darajasi  ko„tarmaga  surib  chiqariladigan  grunt qatlamida 
yengil  eriydigan  tuzlar  miqdorining  o„rtacha  yig„indisi  bilan  tavsiflanadi  va 
gruntning  absolyut  quruq  og„irligiga  nisbatan  foiz  hisobida  belgilanadi. 
Sho„rlanishning sifatli tavsifi 100 g quruq gruntdagi milliekvivalentda belgilangan 
gruntdagi CL
1
 ionining SO
11
4
 ioniga nisbati bilan aniqlanadi.  
Sho„rlangan gruntlarning sho„rlanishi tarkibidagi ionlarning nisbati va ularni 
yo„l poyida ishlatish xususiyatini hisobga olib besh turga farqlanadi (4.3-jadval).  
4.3-jadval