|
1-BOB. GRUNTLARNING TARKIBI
1.1. Gruntlarning qattiq komponentlari
Qattiq komponentlar tog„ jinslarini muhandis-geologiya yo„nalishi bo„yicha
o„rganishda, olib boriladigan tadqiqotlarning oxirgi maqsadiga qarab –
muhandislik inshootlari va ularning kompleksining turg„un faoliyatini ta‟minlovchi
tog„ jinslari va ulardan tuzilgan massivlarning muhim xususiyatini aniqlash
bo„yicha bir qancha bo„limlarga bo„linadilar. Ular orasida birinchi galda
gruntlarning mustahkamligi va turg„unligi, ularning fizik va fizik-kimyoviy
xossalari ko„riladi. O„z navbatida ular qattiq komponentning kimyoviy-mineral
tarkibi, tuzilishi va mazmuniga bog„liq bo„ladilar.
Gruntlar tarkibidagi qattiq komponentlar har xil minerallar, organik-mineral
birikmalar va qattiq holdagi suvdan iborat. Tog„ jinslarini muhandis-geologik
jihatdan o„rganishda ularda ko„p miqdorda bo„ladigan va ularning xossasiga
sezilarli ta‟sir qiluvchi asosiy jins hosil qiluvchi minerallar o„rganiladi.
Braja M.Dasning [1] fikricha gruntlarning qattiq fazasini shakllantiruvchi
mineral zarralar tog„larning nurash jarayoni mahsulidir. Ayrim zarralarning
o„lchami juda keng diapazonda o„zgaradi. Ko„pchilik gruntlarning fizik xossalari
ularning o„lchami, shakli va zarraning kimyoviy tarkibiga bog„liq bo„ladi. Bu
omillarni tushunish uchun yer qobig„ini tashkil qiluvchi qoya tog„ gruntlarining
asosiy turlari bilan tanish bo„lish kerak. Qoya tog„ gruntlari asosan uch xil:
magmaning qotishi (magmatik), uni metamorfizmga uchrashi (metamorfik) va
cho„kindiga aylanish (cho„kindi) yo„li bilan hosil bo„ladidilar.
Magmatik jinslar orasida eng ko„p tarqalgan qattiq komponentlar tarkibiga
birinchi galda dala shpati, keyingi o„rinda kvars, piroksen, slyuda va olivinlar
kiradilar.
Metamorfik jinslarning mineral tarkibi ko„p jihatdan, asosan, magmatik tog„
jinslariga o„xshash bo„ladi. Ammo, ularning tarkibida ko„p uchraydigan kvars, dala
shpati, piroksen, amfibola bilan birgalikda metamorfik yo„l bilan hosil bo„lgan
20
granat, disten, andaluzit, xlorit, epidot va bu tog„ jinslarining tasnifiga sezilarli
ta‟sir qiluvchi minerallar ham mavjud.
Cho„kindi tog„ jinslari tarkibida asosan kvars, dala shpati, slyuda,
shuningdek, gilli minerallar, karbonatli, sulfatli, galoidli minerallar bilan birgalikda
organik moddalar va organik-mineral birikmalar ham keng tarqalgan.
Gruntlarning mustahkamlik va deformatsiya xossalari ularni tashkil qiluvchi
qattiq komponentlarning (mineral kristallari, jinslarning zarrachalari va donalari,
mineral zarralari va boshqalar) mustahkamligi va oralaridagi bog„lanish tavsifiga
bog„liq bo„ladi. Qattiq komponentlarning mustahkamligi ular ichidagi
bog„liqlikning mustahkamligi va tavsifiga bog„liq bo„ladi. Bir xil tarkibli
minerallar tarkibidagi kristallarning strukturasi va ular orasidagi kimyoviy
bog„liqlikning tavsifiga bog„liq holda turli xil mustahkamlikka ega bo„lishlari
mumkin. Aksincha, kimyoviy tarkibi har xil bo„lgan minerallarning mustahkamligi
va deformatsiyalanishi ularning kristall strukturasini va ularning orasidagi
bog„liqlik bir-biriga yaqin bo„lgani uchun bir xil bo„lishi mumkin.
Muhandis geologik maqsadlarda minerallarni o„rganishda eng katta e‟tiborni
ularning kristall strukturasiga bog„liq bo„lgan fizik, fizik-kimyoviy va mexanik
xossalariga qaratiladi. Kristall strukturasining mustahkamligi strukturadagi ayrim
atomlar orasidagi bog„liqlikning yo„nalishi va energiyasi bilan belgilanadi.
Shundan kelib chiqib, minerallarning muhandis geologik maqsadlarda bo„linishi
uni mineralogiyada bo„lingani kabi kimyoviy tarkibi bo„yicha bo„lmasdan,
ularning kimyoviy bog„liqligining asosiy turi bo„yicha amalga oshiriladi.
Asosiy jins hosil qiluvchi minerallarning kristall strukturasidagi
elektronlarning o„zaro bog„liqligi ionli, kovalentli, metalli, vodorodli va
molekulyar ko„rinishda bo„lishi mumkin. Keltirilgan turdagi bog„liqliklarning
energiyasining miqdori katta oraliqda o„zgarishi mumkin. Ularning ichida eng
mustahkami ionli va kovalentli bog„liqlik hisoblanadi (1.1-jadval).
Ion bog„lanishning hosil bo„lishi atomlarning o„zaro elektromanfiy ta‟siri,
ularning elektronlarni o„ziga qo„shib olish qobilyati bilan belgilanadi. Bunday
bog„liqlikning hosil bo„lishida valentli elektronlar kam elektromanfiy atomdan kat-
21
1.1-jadval
Do'stlaringiz bilan baham: |
