A d ib ahm ad yu gnakiy

Ulug'lar ne bersa, yem asm an dema,
Ilik sun, og‘iz ur, yemasang—yem a!
Va an in g d u rk im :
So'ngakka ilikdur, eranga — bilik,
Biliksiz eran — ul iliksiz so ‘ngak
B irinchi b a y tn in g m azm u n i: “ U lu g ‘la r senga q u t- 
lug‘ d a stu rx o n d a n b ir n im a n i ilinsalar, h a rc h a n d t o ‘q 
b o ‘lsang h a m y e m a y m an deb u larn in g q o ‘lin i q ay tar-
' M u t t a q i y — t a q v o d o r , p a r h e z l i.
2 A 1 f о z — s o 'z l a r , i b o r a l a r , j u m l a l a r .
’ M a v о i z — n a s i h a t l a r , p a n d l a r . o 'g i t l a r .
4 N a s о у i h — n a s i h a t l a r .
5 M и q t a d о — y o 'l b o s h c h i .
‘ U l u s — x a lq , e l, o m m a .
7 N и к t a — n o z i k v a t e r a n m a ’n o li s o 'z , h ik m a t.
" S h o e ’ — y o y ilg a n , m a s h h u r b o 'l g a n .
9 F a v о i d — f o y d a la r.
10 A I i s h e г 
N a v o i y . M u k a m m a l a s a r l a r t o 'p l a m i . 1 7 -jild . 4 2 6 — 
4 2 7 - b e t l a r .

---

m a, yem asan g h a m qoN ingga olib, b ir o g ‘iz tegizib 
q o ‘y ” .
Bu y e rd a ulugN am i h u rm a t qilish m a ’n o sid a s o ‘z 
borayapti.
Ik k in ch i b ay tn in g m az m u n i: “ Suyak ilik b ilan, e r 
kishi bilim bilan k o krkli. B ilim siz kishi iliksiz suyakka 
o ‘x sh ay d i” .
Bu y erda ilm -m a ’rifat u lu g ‘lanayapti.
A sarning m avjud nusx alarid a m az k u r b ay tlarn in g
y o ‘qligi “ H ib a t u l-h a q o y iq ” n in g asrlar d av o m id a turli 
o ‘zgarishlarga u ch raganligini k o 'rsa ta d i.
A lisher N av o iy otasi H usayn B oyqaroga qarshi 
isyon k o 'ta rg a n B a d iu z za m o n M irzoga p a n d -n a s ih a t 
qilib yozgan m ak tu b id a h a m A dib A h m a d n in g bir 
to ‘rtligini keltiradi:
Atodin xato kelsa, ко ‘rma xato,
Savob bil xato toki qilsa a to.
Atoning xatosini bilgil savob,
Seni yu z balodin qutqarg‘ay Xudo'.
U sh b u d a lilla rd a n “ A h m a d Y ugnakiyning shaxsi- 
yati va u n in g “ H ib at u l-h a q o y iq ” asari X V —XVI a sr- 
larda h a m el o rasid a m a s h h u r boNgani k o 'rin a d i” 2.
A dib A h m a d “ H ib a t u l-h a q o y iq ” ni tu g atib , uni 
h u k m d o ri — “ a q l-u h u sh m a k o n i-y u bilim va fazilat 
k o n i” (35) boMmish D o d S ip o h so lo rb ek k a taq d im
etadi:
Dod Sipohsolorbek uchun bu kitob —
Chiqartim ochunda oti qolsu(v) tep (38).
D o d S ip o h so lo rb ek n in g kim ligi t o kg ‘risida b ah s- 
m u n o z a ra la r hali yakuniga y etm ag an . A b d u ra u f F itrat 
b u n o m Sayfi Isfarangiy (1 1 8 5 — 1268) q a sid a va
' A l i s h e r
N a v o i y . M u k a m m a l a s a r l a r t o 'p l a m i . 1 4 -jild
( M a h b u b u l - q u l u b . M u n s h a o t . V a q fly a ). — T o s h k e n t , 1 9 9 8 . 1 8 4 -b e t.
3 M a h m u d o v
Q . “ H i b a t u l - h a q o y i q ” a s a r i n i n g y o z ilis h d a v r i, 
g 'o y a s i v a u n i n g m u a llif i h a q i d a / / A h m a d
Y u g n a k i y . H ib a t 
u l - h a q o y i q . — T o s h k e n t , 1 9 7 1 . 8 - b e t .

---

hajviyalarida tilga olin g an lig id an kelib ch iq ib , u X I I — 
X III a srla r o rasid a F a rg ‘o n a h o k im i b o 'lg a n , degan 
fikrni ilgari suradi. X uddi sh u D o d S ip o h so lo rb ek n i 
“ A dib A h m a d n in g h u k m d o ri d eb q abul qilish kerak. 
B utun e h tim o lla m in g kuchlisi s h u d ir” 1.
A dib A h m a d “ H ibat u l-h a q o y iq ” asari bilan o 'z b e k
adabiy tili va adabiyoti rivojiga k a tta hissa q o 'sh d i. 
M a sh h u r s h a rq s h u n o s o lim Y .E .B e rte ls b u a sar 
qadim gi o ‘zbek adabiy tilid a n m u m to z o 'z b e k adabiy 
tiliga o ‘tish d a b ir k o ‘prik b o 'lg a n in i aytadi. A sarda 
qad im iy tu rk iy s o bz la r b ilan b ir q a to rd a , k o ‘plab arab 
va fors s o lz larin in g h a m q o ‘llangani s h u n d a n dalolat 
beradi. T an iq li tilsh u n o s Q o zo q b o y M ah m u d o v n in g
a n iq la sh ic h a , “ H ib a t u l-h a q o y iq ” da a to q li o tla r va 
arab tilid a yozilgan sarlav h alard an ta sh q a ri, 300 ga 
y aqin arab va fors s o ‘zlari m avjud b o ‘lib, u la r a sard a- 
gi ja m i so 'z la rn in g 20 foizini tashkil e ta d i2.
“ H ibat u l-h a q o y iq ” ilk b o r u y g 'u r yozuvida b itil- 
gan. U n in g nusxalari k o ‘p b o ‘lib, u lard a a sar hajm i 
tu rlic h a . H o z irc h a m a ’lum q o ‘ly o zm a la rd an 3 tasi 
t o ‘liq, qolgani p a rc h a la rd a n ib orat. 14 4 4 -y ih S am ar- 
q a n d d a Z a y n u lo b id in b ax sh i, 1480-yili Ista n b u ld a
A b d u ra z zo q baxshi va T u rk iy a n in g T o 'p q o p i k u tu b - 
xonasidagi n o m a ’lum kotib to m o n id a n k o 'c h irilg a n
q o 'ly o z m a la r e ’tiborli nu sx alar h iso b lan ad i. A sarni b i­
rin c h i m a rta tu rk olim i N a jib O sim bek to p ib n ash r 
e ttirg a n (q isqartirilgan n ash ri — 1906, to 'liq n a sh rla - 
ri — 1916, 1925). K eyin 1951- va 1992-yillarda uni 
R ashid R a h m a ti A rat so 'z b o sh i, izo h la r va 6 ta n u s- 
xasining faksim ilesi va T u rk iy a d a XVI a srd a k o ‘c h iril- 
gan arab yozuvidagi nusxasining tarjim asi bilan c h o p
e ttir a d i. 0 ‘z b e k is to n d a a s a rd a n p a rc h a la r F itr a t,
' A b d u r a u f
F i t r a t . T a n l a n g a n a s a r la r . 2 -jild ( i l m i y a s a r ­
la r). — T o s h k e n t , 2 0 0 0 . 4 8 — 4 9 - b e t l a r .
2 M a h m u d o v Q . A h m a d Y u g n a k iy n in g “ H ib a t u l - h a q o y i q ” a s a ri 
h a q i d a . — T o s h k e n t , 197 2 . — 1 7 -b e t.

---

O y b e k , 
P o rso
S h a m siy e v , 
S o lih
M u ta llib o v la r 
to m o n id a n o ‘zbek adabiyoti n a m u n a la rid a n tuzilgan 
m a jm u a la rd a e ’lon q ilin g a n . S o lng u Q o z o q b o y
M a h m u d o v to m o n id a n a lo h id a kitob sifatida nashr 
q ilindi (1968; 1971). 0 ‘tg an a sr o x irlarid a uyg‘u r 
o lim lari 
H . T e m u r va 
T. A yyub, 
q o zo q
olim lari 
E. Q u rish jo n o v va B. SogM ndiqovlar uni asl m a tn i, ta r- 
jim a va fotonusxalari bilan n a sh r e ttirg a n la r. S hu- 
n in g d ek , Y. E .B ertels, F itra t, F u o d K o ‘p ru li, T. T a k in , 
E. R u stam o v , N . M allayev, A. Q ay u m o v , A. H ayit- 
m etov, A. R ustam ov, M . Im o m n a za ro v , B. T o ‘xliyev, 
N . R a h m o n o v , I. H a q q u l, G . X o ‘ja n o v a va b o sh q a la r 
A h m ad Y ugnakiy va “ H ibat u l-h a q o y iq ” h a q id a u yoki 
bu d arajad a ta d q iq o t ishlarini olib b o rganlar.
“ H ib a t u l-h a q o y iq ” 14 bob, 512 m israd a n iborat. 
D o sto n n in g b irin c h i bobi O lloh h a m d i, ikkinchi bobi 
M u h a m m a d alayhissalom n a ’ti va c h o ry o rla r ta ’rifiga, 
u c h in c h i bobi D o d S ip o hsolorbek m adhiga b ag ‘ish- 
langan. T o 'r tin c h i b o b d a k ito b n in g yozilish sabablari 
b ay o n q ilingan. D astlabki t o ‘rt m u q a d d im a bob d an
s o ‘ng asosiy qism ga o^tiladi. B eshinchi bob — m a 'ri- 
fatn in g foydasi-yu ja h o la tn in g z arari, o ltin c h i bob — 
til o d o b i, y e ttin c h i bob — d u n y o n in g o ‘tk in ch ilig i, 
sak k izin ch i bob — saxiylik va baxillik, t o ‘q q izin c h i va 
o ‘n in ch i b o b la r tu rli m asalalarga bag‘ishlangan b o ‘lib, 
o ‘n b irin c h i bob — k ito b n in g xotim asi (asarn in g 1480- 
yili Ista n b u ld a A bd u razzo q baxshi to m o n id a n k o ‘c h i- 
rilgan nusxasida 11 bob m avjud — u ch bob yo tu sh ib
q o lg an , yo boshqalariga q o ‘shilib ketgan).
“ H ib a t u l-h a q o y iq ” h am “ S h o h n o m a ” va “ Q u ta d - 
g ‘u b ilig ” kabi m u ta q o rib i m u sa m m a n i m a q s u r 
(m a h z u f) v azn id a yozilgan. A sarn in g a n ’anaviy kirish 
qism lari qasida, g ‘azal va q it’a shaklida (aa, ba, va) 
b o ‘lib, asosiy qism lari to 'rtlik (aab a) sh ak lid a davom
etadi.
A dib A h m a d o ‘zini s h o ir em as, balki a d a b m ualli-

---

mi deb hisoblangan. 0 ‘ziga xos axloq kitobi boMgan 
“ H ib a t u l-h a q o y iq ” d a Q u r ’oni karim va H adisi sh a rif 
m a ’nolari singdirilgan. U islom dini ax loqini tashviq 
qilish, kom il in so n n i tarbiyalab y etishtirish m aqsadi 
bilan yozilgan. S h u n g a m uvofiq, asar ham asosan 
p a n d -n a s ih a t u sulida yozilgan. Bu h a q d a m uallifning 
o ‘zi sh u n d a y deydi: