A burxanov, O. Sattorqulov, G‗. Berdiyev, D. Eshpulatov mintaqaviy iqtisodiyot darslik

5.4-chizma. Mehanat, tovar va kapital bozorining o‗zaro bog‗ligi
28
 
Shu bilan birga mehnat bozori va ish bilan bandlik nazariyasiga hozirgi 
paytdagi kontseptual yondashuvlarda aholining ish bilan bandligi sifati 
muammosiga e‘tibor tobora kuchaymoqda.
Iqtisodiy adabiyotda shaxsning ish bilan bandligi sifati hamda 
jamiyatdagi ish bilan bandlik sifati tadqiq etiladi. Lekin ayrim 
tadqiqotchilar ish bilan bandlik sifatiga ish bilan bandlik sharoitlari va 
inson salohiyatini rivojlantirish nuqtai nazaridan yondashsalar, boshqa 
izlanishlarda shaxs yoki ijtimoiy guruh turmush darajasi, shuningdek ish 
bilan bandlik xususiyatida namoyon bo‗ladigan xususiyatlar tahlil etiladi.
Ish bilan bandlik sifatiga yondashuvlardagi bunday farqlarga qaramay, 
mazkur 
tushunchaning 
aniq 
ko‗rsatkichlar 
tizimi 
mavjud, 
ular 
quyidagilardan iborat
29
:
● ish bilan band xodim daromadining darajasi. Bu daromad Xalqaro 
mehnat tashkiloti (XMT) hujjatlarida qayd etilganidek, faqat xodimning 
28
S.Raxmonova. Bandlik siyosati va uning asosiy yo‗nalishlari. Iqtisod va moliya / ekonomika i finanso‗ 2017, 7 
29
S.Raxmonova. Bandlik siyosati va uning asosiy yo‗nalishlari. Iqtisod va moliya / ekonomika i finansi 2017, 7 

---

125
emas, shuningdek uning oila a‘zolari ehtiyojlari eng kam miqdori hamda 
ish kuchini hosil etish (ta‘lim olish, kasb egallash, salomatlikni saqlash va 
hokazolar) uchun etarli bo‗lishi lozim; 
● oilada jon boshiga to‗g‗ri keladigan daromadning xarid qobiliyati;
● ijtimoiy mehnat unumdorligi darajasi. Mazkur ko‗rsatkichning 
umume‘tirof etilgan mezoni - iqtisodiy faol aholi birligiga to‗g‗ri keladigan 
yalpi ichki mahsulot hajmi mavjud;
● mehnatga haq to‗lash xarajatlarining yalpi ichki mahsulot hajmidagi 
solishtirma ulushi. Bu ijtimoiy yo‗naltirilgan bozor iqtisodiyotida ish bilan 
bandlik sohasidagi iqtisodiy siyosatning eng muhim indikatorlaridan biri 
hisoblanadi;
● mehnat bozorida ish kuchi sifati va raqobatdoshligi darajasi. Ishsiz 
qolgan shaxslarni davlat tomonidan qo‗llab-quvvatlash, ularni ijtimoiy 
muhofazalash mehnat bozoriga davlat siyosatining passiv shakliga kiradi. 
Ishsiz fuqarolarni davlat kafolatlaydi:
● ishsizlik bo‗yicha nafaqalar ko‗rinishida ijtimoiy qo‗llab-quvvatlash, 
moddiy yordam va boshqa ijtimoiy to‗lovlarni ta‘minlash;
● bepul tibbiy xizmat ko‗rsatish.
Rivojlangan mamlakatlarda ishsizlarga moliyaviy yordam ishsizlik 
bo‗yicha sug‗urta tizimi asosida amalga oshiriladi. Aholining alohida 
guruhlari, ishlovchilar, tadbirkorlar hamda mehnatni tashkil etishning 
ma‘lum unsurlari davlat ta‘sir ko‗rsatish obyekti hisoblanadi. Davlat ularga 
turli imtiyozlar, shu jumladan, soliq imtiyozlari taqdim etadi, jamoat 
ishlarini tashkil qiladi, shu orqali mehnatga bo‗lgan talabni rag‗batlantiradi 
va bandlik muammolarini hal qiladi, korxona va ish joylarini (davlat 
tadbirkorligi) 
o‗zi yaratadi va h.k. Ta‘sir ko‗rsatish obyekti 
xususiyatlaridan kelib chiqib, umumiy ta‘sir ko‗rsatish choralarini va 
maxsus tadbirlarni ajratish mumkin. Ta‘sir ko‗rsatish yo‗nalishi bo‗yicha 
xodimlarga 
bo‗lgan 
talabni 
ham, 
taklifni 
ham 
oshiradigan 
(kamaytiradigan), talab tarkibi va taklifning tarkibida aks etadigan, 
ularning o‗zaro muvofiqligi darajasini oshirishga qaratilgan tadbirlar 
farqlanadi. 
Ta‘sir ko‗rsatish shakliga ko‗ra, bevosita va bilvosita tartibga solish 
usullari farqlanadi.
Birinchi guruhga davlat subsidiyalashi va turli imtiyozlar, shu 
jumladan, soliqlardan imtiyozlar taqdim qilish yo‗li bilan barcha mumkin 
bo‗lgan tashkiliy-huquqiy shakllardagi, davlat bandlik xizmati bilan 

---

126
hamkorlik qiladigan va qandaydir kasb bo‗yicha o‗qigandan keyin ishga 
qabul qiladigan korxonalarda bandlikni rag‗batlantirish kiradi.
Ikkinchi guruhga demografik vaziyatni tartibga solish, davlat 
xaridlarini ko‗paytirish, soliq to‗siqlarini kamaytirish, amortizatsiyani 
jadallashtirish va boshqa tadbirlar, ya‘ni mamlakat iqtisodiyoti pasayish 
bosqichida bo‗lgan davrdagi ishbilarmonlik faolligini rag‗batlantiradigan 
dastaklar kiradi.
O‗zbekistonda xozirda qanday bandlik siyosati qo‗llaniladi? 
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash bosqichida O‗zbekistonda aktiv bandlik 
siyosatga o‗tish hayotiy zaruriyatdir.
Aktiv bandlik siyosati - bu davlat tomonidan ishsizlik darajasini 
pasaytirish maqsadida olib boriladigan huquqiy, tashkiliy va iqtisodiy 
chora-tadbirlar yig‗indisidir. Bu siyosat ish o‗rinlarini saqlab qolish 
maqsadida ishchilarni kutilayotgan bo‗shatishlardan ogohlantirish; ish 
izlayotganlarni o‗qitish, qayta tayyorlash va malakasini oshirish; yangi ish 
o‗rinlarini yaratishni moliyalashtirish; ish o‗rinlarini izlash va tanlash; 
jamoat ishlarini tashkil etish tizimi orqali yangi ish o‗rinlarini yaratish va 
boshqalarni qamrab oladi.
Bandlik sohasida faol davlat siyosatini olib borish aholini ish bilan 
ta‘minlash dasturini ishlab chiqish va uni hayotga tatbiq etish orqali amalga 
oshiriladi. Bu dastur mehnat bozoridagi holat va uning rivojlanish 
istiqbollariga mos ravishda shakllanadi. Bandlikni hududiy tartibga solish 
hududlar rivojlanishining ko‗plab o‗ziga xos jihat larini hisobga olishni va 
ular asosida aniq maqsadga yo‗naltirilgan chora-tadbirlar ishlab chiqishni 
taqozo etadi. 
Xususan, O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 28 
dekabrdagi 2019 yildagi ustivor vazifalarga bag‗ishlangan Oliy Majlisga 
Murojaatnomasida xotin-qizlar va yoshlarni davlat tomonidan ijtimoiy 
qo‗llab-quvvatlashni yanada kuchaytirish lozimligini to‗htalib o‗tib, «Bu 
borada joriy yilda ko‗rilgan amaliy choralarga qaramasdan, haligacha og‗ir 
turmush sharoitida yashab, ish bilan ta‘minlanmagan 13 mingdan ziyod 
xotin-qizlar borligi achinarlidir» 
30
deb ta‘kidlagan. 
Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi va Xotin-qizlar qo‗mitasi 
hududiy hokimliklar bilan birgalikda bir oy muddatda ana shunday 
30
O‗zbekiston Rеspublikasi Prеzidеntining Oliy Majlisga Murojaatnomasi 2018 yil 28 dеkabr 

---

127
ayollarni ish bilan ta‘minlashga qaratilgan dastur ishlab chiqish vazifasi 
berilgan. 
Xususan, O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 14 
iyo‗ldagi «Aholi bandligini ta‘minlash borasidagi ishlarni takomillashtirish 
va samaradorligini oshirish chora-tadbirlari to‗g‗risida»gi Qarorida 
hududlardagi mehnat bozorida hali-hamon yuqori darajada keskinlik 
saqlanib qolayotganligi, doimiy ish o‗rinlarini tashkil etish, yoshlar, xotin-
qizlar, 
kam 
ta‘minlangan 
oilalar 
a‘zolari 
bandligini, 
ayniqsa, qishloq joylarda 
ta‘minlash, 
shuningdek, 
tashqi 
mehnat 
migratsiyasi jarayonlarini tartibga solish masalalari hal etilmayotganligi 
ta‘kidlanadi. 
Shuningdek, ishga joylashtirish sohasida aholi va tadbirkorlik 
subyektlari uchun kredit, moliyaviy, maslahat-axborot berish xizmatlari va 
boshqa zarur xizmatlar darajasi past deb baholanadi. 
Ishlab chiqarish kadrlari ko‗pincha iqtisodiyot tarmoqlarining joriy va 
istiqboldagi ehtiyojlarini, ularning imkoniyatlari va resurslarini hisobga 
olmagan holda kasbga tayyorlanmoqda va qayta tayyorlanmoqda. Oqibatda 
mehnat bozorida ayrim mutaxassisliklar bo‗yicha malakali kadrlar 
taqchilligi kuzatilishi kabi muammolarni tizimli yyechimini topish 
masalalarida Qarorga muvofiq keng imkoniyatlar yaratib berildi.
Jumladan, 
Aholi 
bandligini 
ta‘minlash 
bo‗yicha 
ishlarni 
takomillashtirish va samaradorligini oshirishga doir «Yo‗l xaritasi» ishlab 
chiqildi va tasdiqlandi; 
Bandlikka ko‗maklashish jamg‗armasi uchun 2018 yilda Respublika 
byudjetiga qo‗shimcha tushumlar hisobiga 150 milliard so‗m ajratiladi, 
2019 yildan boshlab esa byudjet parametrlarida 300 milliard so‗mdan kam 
bo‗lmagan miqdorda qo‗shimcha mablag‗lar ajratish nazarda tutildi; 
Qoraqalpog‗iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va 
Toshkent shahar hokimliklari huzurida yangi ish o‗rinlari tashkil etishni 
rag‗batlantirish hududiy jamg‗armalari tashkil etildi; 
shuningdek, aholini ish bilan ta‘minlash va tadbikorlikka yo‗naltirish 
maqsadida mikrokreditlar eng kam ish haqining 500 baravarigacha bo‗lgan 
miqdorda 3 yillik muddatga, 6 oylik imtiyozli davr bilan, O‗zbekiston 
Respublikasi Markaziy banki qayta moliyalashtirish stavkasining 50 foizi 
miqdoridagi foiz stavkasi, shu jumladan, tijorat bankining ajratiladigan 

---

128
kredit stavkasining 50 foizi miqdoridagi marja bilan taqdim etilishi kabilar 
belgilab berildi
31
. 
Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi O‗zbekistondagi ishsizlik 
darajasi haqida rasmiy ma‘lumotiga ko‗ra
32
2019 yilning mart oyida 
vazirlik huzuridagi Respublika aholi bandligi va mehnatni muhofaza qilish 
ilmiy markazi tomonidan respublikadagi 108 ta tuman va shaharlarda keng 
ko‗lamli ijtimoiy tekshiruvlar o‗tkazdi. Fuqarolarning 462 ta o‗z-o‗zini 
boshqarish organlari, 4900 ta uy xo‗jaligi va 25691 nafar fuqaro qamrab 
olindi.
Tekshiruv natijalariga ko‗ra, ijtimoiy faol aholiga nisbatan ishsizlik 
darajasi 9,4 foizni tashkil etdi. Bu ko‗rsatkich 2018 yilning yanvar-
dekabriga (9,3 foiz) nisbatan 0,1 foizga ko‗p, biroq 2018 yilning yanvar-
mart oylariga nisbatan 0,3 foizga pastroqdir. Eng yuqori ishsizlik darajasi 
9,7 foiz bilan Qoraqalpog‗iston Respublikasi, Andijon, Qashqadaryo, 
Samarqand, Sirdaryo va Farg‗ona viloyatlarida qayd etilgan bo‗lsa, eng 
past ko‗rsatkich Toshkent shahrida (8,0 foiz) aniqlandi. Ishga muhtoj aholi 
soni 1 391,1 ming kishini tashkil etdi. Ishsizlik darajasi 30 yoshgacha 
bo‗lgan yoshlar orasida 15,3 foizni, shundan 15-25 yoshlilar o‗rtasida 17,1 
foizni, ayollar ishsizligi esa 13,0 foizni ko‗rsatdi. 
Mehnat resurslari miqdori mehnatga layoqatlilar sonining 183,2 ming 
kishiga ortgani hisobiga 18 953,8 ming aholini tashkil etdi. Bu 2018 
yilning yanvar-mart oylariga nisbatan 1 foizga ko‗p. 
Ijtimoiy faol aholi soni esa 14 767,1 mingga etgan (2018 yil yanvar-
mart oylariga nisbatan 1 foiz yuqori). Bunda rasmiy ijtimoiy sektordagi 
bandlik 5 412,1 ming kishini tashkil qiladi. Mazkur ko‗rsatkich ijtimoiy 
sohada band bo‗lganlar (92,2 mingga), shuningdek, patentga ega yuridik 
shaxs bo‗lmagan tadbirkorlar (76,9 mingga) ortishi hisobiga 176,3 mingga 
(3,4 foizga) ko‗paygan. 
Norasmiy sektordagi bandlik esa o‗tgan yilgi ko‗rsatkich bilan bir xilda 
qolgan – 7 963,9 ming kishi. Bunda vaqtinchalik bir martalik va mavsumiy 
ishlarni bajaruvchilar soni (41,9 mingga) oshgani kuzatilgan, mehnat 
shartnomalarisiz ishlayotganlar va maxsus ruxsatnomasiz tadbirkorlik 
faoliyatini olib borayotganlar soni esa umumiy olganda biroz (3,6 mingga) 
kamaygan. 
31
O‗zbekiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2018 yil 14 iyuldagi ―Aholi bandligini ta'minlash borasidagi ishlarni 
takomillashtirish va samaradorligini oshirish chora-tadbirlari to‗g‗risida‖gi qarori. Manbaa Lex.uz. 
32
Bandlik va mеhnat munosabatlari vazirligi rasmiy ma'lumoti. 

---

129
Mamlakatimizda ishsizlikni muntazam bartaraf etib borish, mehnat 
resurslari, bandlik va aholini ishga joylashtirishni har tomonlama tahlil 
qilish, sifatli va xolisona baholash, ayniqsa mehnat bozoriga ilk bor kirib 
keluvchi mehnatga layoqatli yoshlar, aholi bandligini ta‘minlash dasturi 
samaradorligini oshirish maqsadida O‗zbekiston Respublikasi Vazirlar 
Mahkamasining 2017 yil 22 dekabrdagi «Ishga joylashtirishga muhtoj aholi 
sonini aniqlash, shu jumladan, uy xo‗jaliklarini mehnat bilan bandlik 
masalalari bo‗yicha o‗rganishlar o‗tkazish, shuningdek, mehnat resurslari, 
bandlik va aholini ishga joylashtirish balansini shakllantirish metodikasini 
takomillashtirish to‗g‗risida»gi Qarorida 2018 yildan boshlab mehnat 
resurslari, bandlik va aholini ishga joylashtirish balansini ishlab chiqish va 
amalga oshirish bo‗yicha yagona idoralararo kompyuterlashtirilgan axborot 
tizimini joriy etish, aholi bandligini ta‘minlash, birinchi navbatda, mehnat 
bozoriga ilk bor kirib keluvchi mehnatga layoqatli yoshlarni ishga 
joylashtirish hududiy va tarmoq dasturlari ko‗rsatkichlarini shakllantirishda 
mehnat resurslari, bandlik va aholini ishga joylashtirish balansiga muvofiq 
bu boradagi ishlarni tashkil qilish kabi vazifalar belgilab berilgan
33
.