A burxanov, O. Sattorqulov, G‗. Berdiyev, D. Eshpulatov mintaqaviy iqtisodiyot darslik

13.2. Mintaqaviy ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish vositalari 
Hududiy iqtisodiyotni samarali rivojlantirish uchun iqtisodiy faoliyatni 
davlat tomonidan tartibga solish, shu jumladan, mintaqaviy iqtisodiyotga 
davlatni ta‘sir ko‗rsatuvchi vositalarini ishlab chiqish zarur.
Bozor munosabatlari sharoitida mintaqaviy iqtisodiyotga davlatning 
ta‘sir ko‗rsatuvchi vositalari tizimiga quyidagilar kiradi:
- kelgusidagi iqtisodiy sharoitda hududlarning iqtisodiy subyektlariga 
yo‗naltirilgan davlat hujjatlari;
- davlat organlarini hududiy jarayonlarga faol ta‘sir ko‗rsatish imkonini 
beradigan davlat hujjatlari;
- hududdagi barcha xodimlarni reproduktiv faoliyatini tartibga soluvchi 
qonun hujjatlari.
Mintaqaning iqtisodiy rivojlanishini davlat tomonidan tartibga soluvchi 
vositalarni boshqarish tizimi quyidagilarni o‗z ichiga oladi:
- mamlakatning ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish va 
taqsimlashning umumiy sxemasi;
- mintaqalarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish prognozi;
- mintaqani rivojlantirish strategik rejasi;
- mintaqaviy iqtisodiyotni rivojlantirishning indikativ rejasi.
Ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish va taqsimlashning umumiy 
sxemasi kelajak uchun ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish va 
joylashtirish uchun ilmiy asoslarni o‗z ichiga olgan strategik xarakterga ega 
bo‗lgan kelajakka oid hujjatdir.
U mehnatni hududiy taqsimlashni takomillashtirish, mamlakat 
hududlarini kompleks iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirish asosida ijtimoiy 
ishlab chiqarish samaradorligini oshirish maqsadida ishlab chiqilmoqda.
Ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish va joylashtirishning umumiy 
sxemasi mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishining turli jihatlarini aks 
ettiradigan va o‗z hududida ishlab chiqarish kuchlarining joylashishini aks 
ettiruvchi qoidalarni o‗z ichiga oladi. O‗tmish tajribasiga ko‗ra, umumiy 
sxema quyidagi tuzilishga ega bo‗lishi kerak:
1. Asosiy davr uchun ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish va 
taqsimlash tahlili.

---

348
2. Mamlakatning iqtisodiy rivojlanish strategiyasiga muvofiq uzoq 
muddatli maqsadlarni hisobga olgan holda kelajakda mamlakatning 
iqtisodiy rivojlanish darajasini prognozi asosida belgilanadigan kelajak 
uchun ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi va joylashuvi.
3. Kelgusida ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishning obyektiv old 
shartlari.
4. Mehnat resurslarini joylashtirishning ijtimoiy muammolari, hududiy 
qayta taqsimlanish yo‗nalishi va miqyosi, hududiy ijtimoiy infratuzilmani 
rivojlantirish, mintaqalarda turmush darajasini oshirish.
5. Xalq xo‗jaligi tarmoqlari, tarmoqlararo komplekslar va korxonalarni 
rivojlantirish va joylashish prognozi. Ushbu bo‗limda milliy daromad 
dinamikasi va kapital qo‗yilmalar hajmi, mehnat potentsialini aniqlash, 
tasdiqlangan resurslarni baholash va potensial tabiiy resurslar (energetika 
resurslari, mineral resurslar, suv, o‗rmon, yer) prognoziga asoslangan holda 
asosiy ishlab chiqarish aktivlari va salohiyatining o‗sishi hisoblab chiqiladi.
6. Mamlakat hududlarini iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirish 
muammolarini aniqlash. Mamlakatimizning har bitta viloyatlari yoki tuman 
va shaharlari uchun alohida hududlar uchun kompleks dasturlarni ishlab 
chiqish. 
7. Xalqaro mehnat taqsimotining (iqtisodiy aloqalarning globallashuvi) 
mamlakatning ishlab chiqarish kuchlarini taqsimlashiga ta‘sirini baholash.
8. Milliy iqtisodiyotning hududiy tuzilmasida taklif qilingan 
o‗zgarishlarning iqtisodiy samaradorligini hisoblash. Umumiy sxema bilan 
birgalikda ishlab chiqarishni rivojlantirish bo‗yicha sektoral sxemalarni 
ishlab chiqish, shuningdek, mamlakat hududlari ishlab chiqarish kuchlarini 
rivojlantirish va tarqatish hududiy sxemalarini ishlab chiqish maqsadga 
muvofiqdir.
Ishlab chiqarishni rivojlantirishning tarmoqlar bo‗yicha sxemalari 
ikkita asosiy bo‗limni o‗z ichiga oladi: sanoatni asosiy davrda rivojlantirish 
va joylashtirishni tahlil qilish va uzoq muddatli davrda sanoatni 
rivojlantirish va joylashtirishni mantiqiy asoslash.
Istiqbolda sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarishga ehtiyoj -
mamlakatning rivojlanish strategiyasiga, maqsadli integratsiyalangan 
dasturlarga, uzoq muddatli ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish va 
tarqatish konsepsiyasiga, tegishli tarmoqlarning ehtiyojlariga asoslangan. 
Hududiy ishlab chiqarishni rivojlantirish sxemalari istiqbol uchun 
mintaqaning ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish va taqsimlash uchun 

---

349
asoslarni o‗z ichiga oladi. Ular bilan birgalikda MIKlarni shakllantirish va 
rivojlantirish sxemalari, hududiy rejalashtirish va boshqa hujjatlar ishlab 
chiqilmoqda.
Mintaqaviy sxemalar sanoatning ixtisoslashuvi va hududlarni 
integratsiyalashgan iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishining tabiiy va ijtimoiy-
iqtisodiy mavjud sharoitlari asosida ishlab chiqarishni aniqlab olish bilan 
chegaralanadigan hududlarni, xususan, atrof-muhit masalalarini hisobga 
olgan holda, shuningdek, ma‘lum bir sohaning yirik korxonalarini barpo 
etish ustuvor yo‗nalishlarini asoslaydi.
Turli soha korxonalarini joylashtirish, MIK va sanoat markazlarini 
shakllantirishning samarali variantlari, yangi hududlarni iqtisodiy 
rivojlantirish yo‗nalishlari belgilanmoqda. Bunda o‗rta va kichik 
shaharlarning rivojlanishi hisobga olingan.
Maqsadli kompleks dasturlarni ishlab chiqish uchun eng muhim 
muammolarning ro‗yxati ishlab chiqiladi va ishlab chiqarish kuchlarini 
rivojlantirish va taqsimlashning samaradorligi baholanadi. Ijtimoiy 
rivojlanish masalalari, hududlararo aholi punktlari tizimi va xizmat 
ko‗rsatish sohasini rivojlantirishga alohida e‘tibor qaratiladi. 
Boshqa bir hujjat bilan hududiy rejalashtiriladi. Hududiy rejalashtirish 
- ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun optimal sharoitlarni ta‘minlash 
maqsadida hududni oqilona tashkil etishga mo‗ljallangan dizayni 
rejalashtirish ishining turi.
Mintaqaviy rejalashtirishning asosiy tarkibiy elementlari kelgusi 20 yil 
uchun ishlab chiqilgan maqsadli dasturlar va loyihalardir. Mintaqaviy 
iqtisodiyotni rivojlantirish bo‗yicha kompleks reja-dastur bilan birgalikda 
ishlab chiqilgan hududiy rejalashtirish dasturlari va loyihalari oldindan 
rejalashtirilgan hujjatlar hisoblanadi.
Hududni rejalashtirish hujjati sifatida grafik materiallar va texnik-
iqtisodiy ko‗rsatkichlar bilan tushuntirish xati bilan keltiriladi. 
Mintaqaviy rejalashtirishni qamrab oluvchi asosiy grafik materiallarga 
quyidagilar kiradi: hududdan zamonaviy foydalanish rejasi (ma‘lumotnoma 
rejasi); Integral hududlarni baholash sxemasi, tabiatni muhofaza qilish 
sxemasi; ichki ma‘muriy komponentlarni ajratish bilan mintaqaning loyiha 
rejasi. Taqqoslama bayonnomada mavjud holatni mazmunli tahlil qilish, 
shuningdek hududni funktsional rayonlashtirish bo‗yicha takliflar, shu 
jumladan, iqtisodiy obyektlarni joylashtirish bo‗yicha loyihalar, hisob-kitob 
tizimini takomillashtirish, mavjud bo‗lgan va yangi aholi punktlarini 

---

350
yaratish, transport va muhandislik kommunikatsiyalari ishlab chiqish, dam 
olish joylarini rivojlantirish va joylashtirish.