A burxanov, O. Sattorqulov, G‗. Berdiyev, D. Eshpulatov mintaqaviy iqtisodiyot darslik

5.1-chizma. O‗zbekistonda aholi sonining o‗sish dinamikasi (yil 
oxiriga, ming kishi). 

---

114
Aholi soni jinsiy tarkibi bo‗yicha respublikamizda har 1000 nafar 
erkakka 997 nafar ayol to‗g‗ri keladi (5.2-chizma). Bu ko‗rsatkich 
dinamikasi bo‗yicha oxirgi yillarda barqaror mutanosiblik kuzatilmoqda. 
5.2-chizma. O‗zbekistonda doimiy aholi umumiy sonida ayollar va 
erkaklarning nisbati (foizda). 
Umumiy holda aytish mumkin, dunyo bo‗yicha erkaklar soni 
ayollarnikidan ko‗p. Gapni biologiya tili bilan tushuntirib ko‗raylik. Ayrim 
jinsli organizmlarda (odam ham ayrim jinsli organizm) Fisher tamoyiliga 
ko‗ra qoida bo‗yicha jinslar nisbati 1:1 ga teng bo‗ladi. Lekin amalda o‗g‗il 
va qiz chaqaloqlarning tug‗ilish nisbati juda oz nisbatlarda farq qiladi. 
AQSH Markaziy razvedka boshqarmasi (MRB) ning 2014-yilgi 
ma‘lumotiga ko‗ra butun dunyo bo‗yicha tug‗ilish ko‗rsatkichi bo‗yicha 
100 ta qiz bolaga 107 ta o‗g‗il bola to‗g‗ri kelgan. 2017-yilda butun 
dunyoda 100 ta ayolga 102 ta erkak to‗g‗ri kelishi qayd etilgan. 
Ushbu raqamlarni davlatlar kesimida ko‗rilsa yanada yuqori 
ko‗rsatkichlar kelib chiqishiga guvoh bo‗lish mumkin. Masalan, Xitoyda 
o‗tgan asrda «Bir oila - bir farzand» demografik siyosati sabab o‗g‗il va qiz 
bolalarning soni orasida sezilarli darajada tafovut yuzaga kelgan. Jumladan, 
ushbu davlatda 100 ta qiz bola chaqaloqqa 115 ta o‗g‗il bola chaqaloq 
to‗g‗ri kelgan va bu dunyodagi eng yuqori ko‗rsatkich hisoblanadi. 
Hindistonda bu ko‗rsatkich 100:112, Armanistonda 100:113, Vetnam va 
Ozarbayjonda 100:111, Albaniyada 100:110 ni tashkil etadi. 
O‗zbekistonda esa 100 ta qiz bola chaqaloqqa 106 ta o‗g‗il bola 
chaqaloq to‗g‗ri keladi. 2016 yilgi ma‘lumotga ko‗ra butun dunyoda 

---

115
Qozog‗istonni hisobga olmaganda (Qozog‗istonda shu yili 100 ta qiz bola 
chaqaloqqa 94 ta o‗g‗il bola chaqaloq to‗g‗ri kelgan) barcha davlatlarda 
o‗g‗il bola chaqaloqlar qiz bola chaqaloqlarga nisbatan ko‗p tug‗ilgan. 
O‗zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‗mitasi ma‘lumotlariga 
ko‗ra 2017 yilda butun Respublikasida 715 519 ta chaqaloq tug‗ilgan 
bo‗lib, 100 ta qiz bolaga 108,5 ta o‗g‗il bola to‗g‗ri kelgan. Yosh davomida 
o‗zgarib boradigan jinslar nisbatiga e‘tibor beradigan bo‗lsak ham 
O‗zbekistonda ayollar va erkaklar o‗rtasida keskin tavofutni uchratmaymiz. 
Jumaladan, 0-14 yosh oralig‗ida 100 ta qizga 105 ta o‗g‗il bola, 15-24 yosh 
oralig‗ida esa 103 ta, 25-54 yosh oralig‗ida esa 99 ta, 55-64 yosh oralig‗ida 
90 va 65 yoshdan katta yoshlilar orasida 74 ta erkak to‗g‗ri kelishini 
ko‗rish mumkin. 
Yuqoridagi kichik tahlildan kelib chiqib aytish mumkinki, jamiyatda 
ayollar erkaklarga nisbatan ko‗payib ketgani yo‗q,
Xitoy va Hindiston kabi aholisi Yer shari aholisining 35 foizini tashkil 
etuvchi mamlakatlarda umumiy holda erkaklar soni ayollarnikidan ko‗p. 
Xitoylik mutaxassislarning fikricha 2030-yilga borib Xitoyda 30 mln 
ortiqcha balog‗atga etgan erkak kishi bo‗lar ekan. Bu esa o‗z navbatida 
juda ko‗plab ijtimoiy va demografik muammolarni keltirib chiqaradi. Shu 
bois Xitoy hukumati «Bir oila - bir farzand» siyosatidan chekinishni 
ma‘qul ko‗rdi. 
Respublikamiz aholisi sonining hududlararo taqsimlanishida ham 
sezilarli o‗zgarishlar kuzatilmoqda. Ma‘lumotlarga ko‗ra hozirgi davrda 
eng ko‗p aholi soni Farg‗ona vodiysi (Andijon, Farg‗ona, Namangan) 
mintaqasi (28,6 foiz) va Zarafshon vodiysi (Samarqand, Navoiy, Buxoro) 
mintaqasiga (19,8 foiz) to‗g‗ri keladi. Qashqadaryo va Surxondaryo 
vohalari mintaqasiga – 17,3 foiz, Toshkent viloyati va Toshkent shahriga – 
16,5 foiz, Qoraqalpog‗iston Respublikasi va Xorazm viloyatiga – 11,2 foiz, 
Jizzax va Sirdaryo viloyatlariga – 6,6 foiz aholi hissasi to‗g‗ri keldi (5.2-
jadval). 
Bu vaziyatda aholini mehnat bilan bandlik darajasini oshirish va 
mavjud mehnat resurslaridan samarali foydalanish maqsadida ichki va 
tashqi mehnat migratsiyasi jarayonlari bo‗yicha maqsadli davlat 
dasturlarini tayyorlash maqsadga muvofiqdir. Ushbu dasturlarda mavjud 
mehnat resurslarini hududlardagi innovatsion rivojlanish istiqbollariga 
munosib qayta taqsimlash, shu borada ichki migratsiyaga jalb qilingan yosh 

---

116
oilalar uchun imtiyozli uy-joy qurilishi va hududlarda yangi ijtimoiy 
infratuzilmalarni barpo etishni taqozo etmoqda.