15 1 4 — 1 5 1 7 -y ilIa ri X o n d a m i r B alx u c h u n k u r a s h o l i b b o r g a n
B a d i’u z z a m o n m irz o n in g o ‘g ‘li M u h a m m a d Z a m o n bilan birga b o ‘lib,
u n in g kotibi sifatida x izm at qildi. M u h a m m a d Z a m o n S afaviylardan
yengilgach, X o n d a m ir y ana G u rjisto n g a qaytib bordi va ilmiy faoliyatini
dav o m ettirdi.
1521-yili X o n d a m ir vazir Habibullo Sovajiyning taklifi bilan H irotga
qaytib bordi va unin g topshirig'i bilan o'zin in g yirik tarixiy asari “ H abib
us-siyar” ni yozishga kirishdi. O ra d a n olti yil o ‘tgach, 1527-yilning iyul
oyida X o n d a m ir H irotni tark etdi va bu safar H indistonga ketib qoldi.
Qishni u Q a n d a h o rd a kechirdi va 1528-yilning 17-sentabrida Agraga
kelib
tu shdi va Bobur xizmatiga qabul qilindi. Bobur vafotidan s o ‘ng u ning
t o ‘n g ‘ich o ‘g ‘li va taxt vorisi H u m o y u n (1530—1542, ikkinchi m a rta 1555—
1556) bilan birga b o ‘ldi. Tarixchi D ehlida vafot etdi va vasiyatiga k o ‘ra
m a s h h u r N iz o m u d d in Avliyo m o zo rid a A m ir Xusrav yoniga dafn etildi.
X o n d a m i r serm ahsul olim edi. M o v a ro u n n a h r, T u rk isto n , Y a q in va
0 ‘rta Sharq xalqlari tarixi va m adaniyatiga oid o ‘nga yaqin asar yozib
qoldirgan. “ Xulosat u l -a x b o r” ( “ X abarlar xulosasi” ), “ M ao sir u l - m u l u k ”
( “ P o d s h o h la r a s rd o s h la ri” ), “ N o m a y i n o m i y ” ( “Atoqli m a k t u b l a r ” ),
“ M a k o r i m u l - a x l o q ” ( “ O l i j a n o b x u l q l a r ” ), “ D a s t u r u l - v u z a r o ”
( “ Vazirlarga q o i l a n m a ” ), “ Q o n u n i H u m o y u n i ” ( “ H u m o y u n q o n u n la r i” )
va “ H ab ib u s-siyar” s h u la r jum lasid an d ir.
X o n d a m ir n in g ilmiy m erosida “ H abib u s-siyar” nom li yirik tarixiy
asari alohida o ‘rin tu ta d i va M o v a r o u n n a h r h a m d a
X u ro s o n n in g XV asr
oxiri va XVI a s r n i n g b i r in c h i c h o ra g id a g i ijtim o iy -s iy o s iy t a r ix in i
o 'rg a n is h d a m u h im va q im m a tli m a n b a la rd a n biri b o 'lib xizm at qiladi.
Asar 1521 — 1524-yillar orasida yozilgan. Lekin, olim H in d is to n d a tu rg an
yillari h a m asari ustida m u n t a z a m ish olib bordi, uni yangi dalillar bilan
boyitdi, ta h rir qildi. Kitob t o 'l a ravishda 1529-yili yozib ta m o m la n d i.
“ H abib us-siyar” u m u m iy tarix yo'nalishidagi asar bo 'lib , m u q a d d i m a
( iftitoh), xotim a (ix titom ) va uch jild (m u jallad )d an iborat. O 'z navbatida
h a r bir jild to 'r t qism (juz)ga bo'linadi. A sarning 1 — II
jildlari h a m d a III
jild n in g 1—2 -q is m i, ju z la ri T u r k is to n x o n la ri, C h i n g iz x o n va u n in g
M o 'g 'u lis to n , D ashti q ip c h o q , M o v a r o u n n a h r va E ro n d a h u k m ro n lik
qilgan avlodi, M a m l u k l a r 1, K irm on Qoraxitoylari, K artlar va X u ro so n
sarbadorlari tarixini o 'z ichiga oladi. Ill jild n in g 3-va 4-q ism lari,
juzlari
esa yangi b o'lib, X uroson va M o v a ro u n n a h rn in g XV asrning 90-y illaridan
1 M a m l u k l a r — t u r k va c h e r k a s q u l l a r id a n c h i q q a n sul ol a, 9 2 2 — 1217-yillari M i s rn i id o r a
qilgan .
21 2
to 1524-yilgacha b o 'lg a n ijtimoiy-siyosiy ahvolini c h u q u r va atroflicha
bayon
etadi.
" H a b i b u s-siyar” asarid a k a tta y e r egaligi, iqtisodiy ahvol, tin im siz
u ru sh la rtu fa y li vujudga kelgan sharoit t o ‘g ‘risida ayrim ,
diqqatga sazo v o r
dalillar va m a ’lu m o tla rn i u c h r a ta m iz . M asalan , a sard a o ' z aksini to p g a n
1498-yilgi S a m a r q a n d q a m a li paytidagi s h a h a r xalqining ayanchli ahvoli,
1512-yilgi Safaviylar t o m o n i d a n Q arshi sh a h rid a uyushtirilgan q irg 'in -
qatli o m , 1514, 1515-yillari X u r o s o n d a yuz berg an q ah atc h ilik va o chlik
haqidagi m a ’lu m o tla r a n a s h u la r ju m la sid a n d ir.
X o n d a m irn in g ush b u asarid a m u h i m ijtim oiy-iqtisodiy m asalalarga
o id , yer egaligi, ta rx o n la r, su y u rg 'o l egalari va u larning ja m iy a td a tu tg a n
m av q ei, T e m u r iy la r d a v la tin in g m a ’m u riy tu zu lish i
h a q id a q im m a tli
m a ’lu m o tla r bor. S h u n in g d e k , asar etnografik va geografik m a ’lu m o tla rg a
h a m boydir.
" H a b i b u s-siyar’’ asarining q o 'l y o z m a nusxalari k o 'p . A sarning m a tn i
1857-yili B om bay sh a h rid a va 1954-yili T e h r o n d a c h o p qilingan. U n d a n
ayrim p a rc h a la r rus, fransuz va ingliz tillarida turli to 'p l a m l a r d a e ’lon
qilingan. X o n d a m i r ijodini O 'z b e k i s t o n d a B. A h m e d o v , D. Y u supova,
M. A h m e d o v va b o s h q a la r ta d q iq etganlar.
Do'stlaringiz bilan baham: 
