A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

6.2.3. «Mchmonnomayi Buxoro»
“ M e h m o n n o m a y i Buxoro” nomli nafaqat O 'z b e k isto n va Q ozo g 'isto n , 
balki M arkaziy O siyoning XV asr II y a rm i—XVI asr boshlaridagi voqealar 
bayoni mavjud q im m a tli tarixiy asar ijodkori Fazlu llo h ibn R uzbexondir. 
U n in g to 'liq ismi Fazlulloh ibn R uzb ex o n a l-Is fa h o n iy b o 'lib , k o 'p in c h a
xoja M u llo n o m i b ila n m a s h h u r b o 'l g a n . R u z b e x o n 1457-yili Fors
209

---

viloyatining Xunji qishlog'ida tavallud topgan. Otasi Ja lo lu d d in R uzbexon 
yirik ilohiyot va fiqh olimi, m a n s a b d o r bo'lgan.
F azlulloh ibn R u z b e x o n asosiy m a ’lu m o tn i Isfahon m aktablari va 
t n a d r a s a l a r i d a n b irid a o ld i, s o ‘ng b ilim in i y a n a d a k e n g a y tir is h va 
chuqurlashtirish m aq sad id a ikki m a rta 1474 va 1482-yiIlari Arabistonga 
bordi va yirik ilohiyot olimi shayx J a m o lu d d in A rd a sto n iy (1474-yili 
vafot e tg a n ) h a m d a m isrlik m a s h h u r ta r ix s h u n o s va til s h u n o s olim
S h a m s u d d in M u h a m m a d as-Saqaviy (1427—1497)dan t a ’lim oldi.
X u lla s , F a z l u l l o h ibn R u z b e x o n o ' r t a a s r f a n i n i n g b i r m u n c h a
sohalarini, xususan, ilohiyot, fiqh, falsafa, tarix va S harq adabiyotini 
keng va c h u q u r egallagan olim b o 'lib yetishgan. Bu hoi u n in g Sulton 
Y a ’q u b O q qu y u n lu ( 1 4 7 9 - 1 4 9 0 ) , Sulton H usayn M irzo (1 470—1506), 
Shayboniyxon, va, nihoyat Ubaydullaxon saroyida z o ‘r e ’tib o rq o z o n ish ig a
va x izm at qilishiga sabab b o ‘lgan. B u n d a tashqari va eng m u h im i, u bir 
n e c h a fan sohalarida yirik asarlar yozib qoldirdi.
F a z l u l l o h ibn R u z b e x o n “ H alli t a j a r r i d ” ( “ A b s t r a k s iy a n in g hal 
etilishi” ), “T a ’liqot b a r m u x o lo t” ( “Aqlga sig'm ay d ig an (narsalar)ning 
i z o h i ” ), “ B a d i’ u z - z a m o n fi qissayi Xayy ibn Y a q z o n ” ( “ X ayy ibn 
Y a q z o n ” qissasida z a m o n b a d i a l a r i ” ), “ T arixi o la m o r o y i A m i n i y ” 
( “A m in iy n in g olam g a bezak bo'luvchi tarixi” ), “ Ibtol najh al-botil va 
axm ol k a sh f a l - o ’til” ( “ N o t o ‘g ‘ri y o i d a n voz kechish va b i d ’atni inkor 
e tis h ” ), “ Suluk a l - m u lu k ” ( “ Podsh o h larn in g xulq-atvori haq id a (risola)”) 
va “ M e h m o n n o m a y i B ux o ro ” nom li asarlarni yaratgan.
1509-yili y a r a tilg a n “ M e h m o n n o m a y i B u x o r o ” asari M u h a m m a d
Shayboniyxonning 1508—1509-yil qish oylarida qo zo q sultonlari Jonish 
Sulton, A h m a d Sulton va bosh q alam in g ulusi ustiga uyushtirgan harbiy 
yurishi tarixini bayon etadi. Bu yurish Fazlulloh ibn R uzbexon keltirgan 
m a ’lu m otlarga qaraganda, m a z k u r su lto n lam in g 1508-yilning kuzida va
1508—1509-yilning qish oylarida M ovaro u n n ah m in g o 'tro q tumanlari ustiga 
qilgan talonchilikxurujlarigajavoban uyushtirilgan. Fazlulloh ibn Ruzbexon 
bu yurishda shaxsan ishtirok etgan, yuz bergan voqealarning ko'pchiligini 
o 'z ko'zi bilan k o 'ig a n , b a ’zilarini esa xon va uning yaqin kishilaridan 
eshitgan. Asar XV asrning ikkinchi yarmiga oid, shuningdek, o 'z b e k va 
q o z o q xon va s u lto n la r in in g kelib c h iq is h i h a m d a u la r n in g o 'z a r o
m unosabatlari haqidagi voqealar esa Shayboniyxonning q o 'lid a bo'lgan 
“ N a s a b n o m a ” yoki “Tarixi H u m o y u n ” deb ataluvchi kitob asosida yozilgan.
“ M e h m o n n o m a y i B u x o r o ” a s a r in in g q o 'l y o z m a n u s x a la ri k am . 
Hozirgacha d u n y o d a uning faqat ikkita nusxasi borligi aniqlangan. U lardan 
biri m u a llif dastxati b o'lib, O 'z R FA S h arq sh u n o slik institutida 1414-
210

---

Inrtib raqam i ostida s aqlanm oqda. Ikkinchisi Turkiyada, “ N uri U s m o n iy a ” 
kutubxonasiga qarashlidir (Tartib raqam i 3431). U shbu q o 'ly o z m a asosida 
iliiur m a tn in i e r o n olimi M a n u c h e h r S e tu d e 1962-yili c h o p etgan. R u sch a 
qisqartirilgan tarjim asini R .P.Jalilova foto m a tn i bilan (Vloskvada 1976- 
yili n a s h r etgan.
Asarning biz u c h u n q im m a ti shundaki, u n d a D ashti q ipchoq, Turkiston 
va 
q o z o q ulusi geografik holati, o 'z b e k va q o z o q la rn in g kelib chiqishi, 
u la r n in g e t n i k ta rk ib i, t u r m u s h i , u r f - o d a t i , s h u n i n g d e k , b o y la r n in g
xo'jaligida qul m e h n a tid a n foydalanish hollari h aq id a b e n ih o y a t q im m atli 
m a ’lu m o tla r uchraydi.
U n d a S h a y b o n iy x o n n in g q o z o q la r ustiga yurishini g 'a y rid in la r ustiga 
yurish d e b oqlashga harak at qilingan.