A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

3.3.8. «Kitob ul-masolik va-l-mamolik»
U sh b u kito b n in g muallifi Ibn Havqal (vaf. 976)dir. U o ' z davrining 
k o 'z g a k o 'rin g a n yirik g e o g ra f olimi va sayyohi bo 'lg an . O lim n in g to 'liq
ismi A b u lq o s im ibn Havqal a n - N is ib iy b o 'lib , n asab ig a k o 'r a olim
S him oliy M e so p o ta m iy a d a joylashgan Nasibin s h a h rid a n c h iq q an .
Ibn Havqal 943-yildan boshlab savdogar sifatida turli mamlakatlar Markaziy 
Afrika, Ispaniya, Italiya, Eron, Hindiston bo'ylab sayohat qilgan. U lstaxriy 
bilan shaxsan uchrashgan. Uchrashuv vaqtida lstaxriy go'yoki undan o'z asaridagi 
xato va chalkashliklami xalos qilish va qaytadan ishlashni iltimos qilgan.
“ M e n , — deb yozadi Ibn Havqal, — u ning kitobidagi bir em a s, bir 
n e c h a xaritalarni tu z a td im , s o 'n g ra ushbu o 'z kitobim ni yozishga q a ro r 
qildim. lstaxriy kitobida uchragan xatolarni tuzatdim , kitobim ga bir nechta 
(yangi) xaritalarni ilova qildim va ularni izohiab b e r d i m .”
Ibn H avqalning asari “ Kitob ul-m asolik v a - l - m a m o l i k ” ( “ Y o 'lla r va
150

---

m a m la k a tla r h a q id a k ito b ”) yoki qisqacha “ Kitob surat a l - a r d ” ( “Y e m in g
s u r a ti” ) n o m i bilan m a s h h u r b o 'lib , H a m a d o n i y l a r d a n Sayfulla Ali 1 ga 
( 9 4 5 —9 67) b a g 'i s h l a n g a n . U n i y o z is h d a m u a l l i f s a y o h a tla r i v a q tid a
to 'p la g a n , sav d o g arlard an so'rab-surishtirib y iq q a n m a te ria lla rd a n h a m d a
Ibn X u r d o d b e h , a l-J a y h o n iv , Q u d a m a asarlaridan fo y d a la n g a n . K itobda 
tav siflan g an h a r b i r m a m l a k a t va v ilo y a tn in g x aritasi h a m berilg an . 
M a s a l a n , M o v a r o u n n a h r q i s m i g a ilo v a q i l i n g a n x a r i t a d a J a y h u n
( A m u d a r y o ) , B u x o r o , S a m a r q a n d , U s r u s h a n a ( O ' r a t e p a ) , Isp ijo b
( S a y ra m ), S h o sh va X o r a z m shaharlari va viloyatlari tasvirlangan. A sarda 
t u r k va g 'u z z l a r . u l a r n i n g m a s h g 'u l o t i , s h u n i n g d e k , M o v a r o u n n a h r
shaharlari, xalqlari xususida keltirilgan m a ’lu m o tlar n ih o y a td a qimmatlidir.
“ K itob u l-m a s o lik v a - l - m a m o l i k ” asarining a r a b c h a m a tn i ikki m arta 
M .Ya. de G u y e (1878) h a m d a K ram ers t o m o n i d a n ( 1 9 3 8 —1939) c h o p
e tilg a n . K r a m e r s n a s h ri (u 1086-yili k o 'c h i r i l g a n va h o z i r Ista n b u l 
k u tu b x o n alarid an birida saqlanayotgan m o 't a b a r q o 'ly o z m a g a asoslangan) 
b i r m u n c h a n o y o b n a s h r sifatida qadrlanadi.