A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

7.3.4. «Bahr ul-asror»
“ B ah r u l-a s ro r fi m a n o q ib u l- a h y o r ” ( “ O lijanob kishilarning jasorati 
haqidagi sirlar d e n g iz i” ) nom li asar muallifi XVII asrda o 'tg a n balxlik 
yirik q o m u siy olim M a h m u d ibn Validir. U n in g otasi M ir M u h a m m a d
Vali asli farg'onalik, kosonlik bo'lib, S h a y b o n iy la rd a n P ir m u h a m m a d x o n
avval (1546— 1567-yy.) davrida Balxga b o rib qolgan. U o 'q im is h li va 
keng m a ’lumotli kishi bo'lib, asosan fiqh ilmida zam o n asin in g pe sh q a d a m
kishilardan hisoblangan. U M ir Xislat taxallusi bilan s h e ’rlar ha m yozgan.
M a h m u d ibn Valining am akisi M u h a m m a d P o y a n d a (1602-yili vafot 
etgan) S a m a rq a n d hokim i Boqi M u h a m m a d (1603— 1606-yillari Buxoro 
xoni) d ev o n id a xizm at qilgan. Akasi a m ir A bulboriy esa fiqh, tafsir va tib 
ilmini yaxshi egallagan olim kishi edi.
M a h m u d ibn Vali 1596-yili tug'ilgan. 19 yoshga b o rg a n d a , ya'ni 1614- 
yili u yirik fiqh va hadis olimi M irakshoh H u s a y n iy n in g xizm atiga kiradi 
va qariyb o ' n yil u n d a n sa b o q oladi. M ir a k s h o h H u s a y n iy n in g boy 
kutubxonasi b o 'lib , u n d a , M a h m u d ibn Valining so'zlariga q a ra g a n d a , 
tarix, geografiya, m u m t o z adabiyot, fiqh, hadis va b o sh q a ilm larga d o ir 
ju d a k o 'p kitoblar sa q la n a r edi. Bu ilm ga c h a n q o q yosh olim u c h u n
b e b a h o xazina b o 'ld i, albatta. K eyinchalik M a h m u d ibn Valining o'z i 
k u tubxonadagi k o 'p kitoblarni o 'q ib foyda top g an in i aytadi.
M irak sh o h Husayniy vafot etgan 1624-yil 13-aprel k u n id an keyin 
M a h m u d ibn Vali kitobiy ilmini am aliy bilim lar bilan boyitish m aq sad id a 
b o s h q a m a m l a k a t l a r g a s a y o h a t q i l i s h g a q a r o r q ild i va b i r y illik 
ta yyorgarlikdan keyin, 1625-yilning iyul oyida savdo karvoniga qo's hilib 
H in d isto n t o m o n yo'l oldi. U H in d is to n d a qariyb yetti yil istiqomat
232

---

qildi va u n in g P e sh o v a r, L o h u r, D eh li, Agra, H a y d a r o b o d , Vijayanagar, 
Kfllkutta, Bihar kabi q a to r yirik sh a h a r va o ‘lkaiami borib k o ‘rdi va ularning 
aholisi, xalqining u rf - o d a ti, tarixi, m ad a n iy a ti, va n ih o y a t, osori atiqalari 
haqidagi q im m a tli m a ’l u m o t l a r t o ‘pladi.
1 6 3 1 - y i l 2 0 - a v g u s t d a B a l x g a q a y t i b k e l g a n d a n k e y i n N a d r
M u h a m m a d x o n ( 1 6 0 6 — 16 4 2 -y illari Balx, 1642— 16 4 5 -y illa ri B u x o ro
x o n i)n in g xizm atiga kirdi va t o u m r in in g oxirigacha u n in g k u tu b x o n a s id a
k ito b d o r b o 'lib xizm at qildi. M a h m u d ibn Valining q a c h o n vafot etganligi 
m a ’lu m emas.
M a h m u d ibn Vali f a n n in g j u d a k o ‘p sohalarini, tarix, geografiya, ilmi 
n u ju m , m a ’d a n s h u n o s lik , b o ta n ik a va b o sh q a so h alarn i q a m r a b olgan 
“ B a h r u l-a s ro r fi m a n o q i b u l - a h y o r ” yoki “ B ahr u l - a s r o r ” n o m li o ' t a
q im m a tli q o m u s iy asarini yaratdi. B u n d a n tash q ari u q a t o r ilm iy va 
badiiy asarlar y ara tg a n b o 'lib , ular b iz g a c h a yetib k elm ag an .
1634— 1640-yillar orasida yozilgan “ Bahr ul-asror” asari mundarijasida 
ko'rsatilishicha, yetti jilddan iborat bo'lgan. U n in g I I —VII jildlari ja h o n
tarixiga bag'ishlangan bo'lib, O'zbekiston va u bilan qo's hni m am lakatlam ing 
q a d im z a m o n la r d a n to 1640-yilgacha kechgan tarixidan b a h s yuritadi. 
Asarning birinchi jildi ilmi n ujum , geografiya, m a ’danshunoslik va botanika 
fanlariga oid m a ’lu m o tla m i o 'z ichiga oladi. Afsuski, bu m u h im va qim m atli 
asarning faqat I va VI jildlarigina topilgan, xolos.
A sarning b irinchi jild id a yetti iqlim m a m la k a tla rin in g , s h u n in g d e k , 
O 'z b e k is to n n in g o 'r t a asrlardagi s h a h a r va viloyatlarining geografik holati, 
xalqi va u n in g t u r m u s h ta rzi h a q id a q im m a tli m a ’lu m o tla r keltirilgan.
“ B ah r u l - a s r o r ” nin g VI jildi a lo h id a q im m a tg a ega. U n d a X I I I —XVII 
a srn in g b irinchi y a r m id a C h i g 'a t o y ulusi, O 'r t a Osiyo, M o 'g ' u l i s t o n va 
S h im o liy A fg 'o n is to n tarixi keng va atroflicha yoritilgan.
M a h m u d ibn Vali va u n in g m a z k u r asari ilmiy ja m o a tc h ilik k a 1902- 
yildan beri m a ’lu m b o 'l s a - d a , hali j u d a k a m o 'rg a n ilg a n . U n d a n ayrim
p a r c h a l a r n i n g r u s c h a t a r j i m a s i V . V . B a r t o l d , B . A . A h m e d o v va 
K .A .P ish u lin a t o m o n i d a n e ’lo n qilingan.
“ B ah r u l- a s r o r ” asarin in g olti n a fa r q o 'ly o z m a s i m avjud. U la rn in g
to 'r tta s i O ' z R FA S h a rq s h u n o s lik institu tid a I jild va VI j ild n in g 1—3 
q i s m l a r i , ik k itasi e s a A n g liy a va P o k i s t o n d a , VI j i l d n i n g 4 q is m i 
s a q la n m o q d a .