A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

7.3.6. «Tarixi Muqimxoniy»
“Tarixi M u q im x o n iy ” nom li tarixiy asar muallifi XVII asrda o 'tg a n
yirik olim M u h a m m a d Y usuf Munshiydir. Asarida keltirilgan m a ’lumotlaiga 
qaraganda, asli balxlik bo 'lg a n va Subxonqulixon (1651 — 1680-yillari Balx, 
1680—1702-yillari Buxoro xoni) h a m d a M u h a m m a d M u q im x o n (1697— 
1707-yillari Balx xoni) saroyida m unshiy bo'lib xizmat qilgan.
M u h a m m a d Y u su f M u n s h iy M u h a m m a d M u q im x o n g a bag 'ish lan g an
1 R ais - X V 1 I -X IX a s rla rd a m u s u lm o n la r to m o n id a n s h a ria t k o ‘r s a tm a la rin in g q a n d a y
b a ja rilis h in i n a z o ra t q ilib tu ru v c h i m a n s a b d o r. X —XVI a s rla rd a m u h ta s ib d e b a ta lg a n .
234

---

“ Tarixi M u q im x o n iy ” n o m li asarini yozgan. M a z k u r a sa r 1697— 1704- 
yillar orasid a yozilgan b o 'lib , Balx va q is m a n Buxoro xonligining X V I 1 
asrdagi ijtim oiy-siyosiy tarixini b a y o n etadi. M u h a m m a d Y u s u f M u n s h iy
a g a r “j a h o n h o d i s a l a r i n i n g k u c h l i s h a m o l i u n i n g ( M u h a m m a d
M u q im x o n n in g ) hayot o 'tin i o 'c h ir m a s a , yo'qsizlik d engizining to 'lq in lari 
o 'y n o q i otini o 'z gird o b ig a to r tib k e t m a s a ” , ushbu asarining ikkinchi 
q i s m i n i h a m y o z i s h n i y a t i d a e k a n l i g i n i a y t a d i . L e k i n , “ T a r i x i
M u q i m x o n i y ” ning ikkinchi kitobi y o z ilm a y qolgan. F ik rim iz c h a , b u n g a
q a n d a y d ir k u tilm a g a n h o d is a , balki m uallifning b iro n falokatga u c h r a b
qolganligi sabab b o 'lg a n .
“ Tarixi M u q im x o n iy ” m u q a d d i m a va u c h b o b d a n iborat.
M u q a d d i m a d a t u r k i y x a l q l a r n i n g a f s o n a v i y o n a s i A l a n q u v a ,
C h i n g i z x o n n i n g o t a - b o b o l a r i , m o ' g ' u l q o ' s h i n l a r i t o m o n i d a n
M o v a r o u n n a h r , Balx va B a d a x s h o n n in g bosib olinishi tarixi q is q a c h a
b a y o n etilgan.
A s a r n in g b irin c h i b o b i S h a y b o n i y l a r d a v rid a M o v a r o u n n a h r n i n g
u m u m i y a h v o lid a n hik o y a qiladi.
“ T a rix i M u q i m x o n i y ” n in g yan g i va m u h i m q is m i u n i n g I I —III 
boblarid ir. Ikkinchi b o b d a Balx va q is m a n Buxoro xon lig in in g X V II 
asrdagi ijtimoiy-siyosiy ahvoli, sh u n in g d e k , Buxoro va Balx xonliklarining 
H in d isto n , Eron, Turkiya va K o sh g 'a r bilan b o 'lg an siyosiy m u n o sab atlari, 
u c h in c h i b o b d a esa 1702— 1704-yillar voqealari, xususan B ux o ro bilan 
Balx o 'r ta s id a b o sh la n g a n qurolli kurash o 'r in olgan.
A sarda x o n la r va k atta y e r egalari to 'g 'ris id a , m e h n a t k a s h l a r o g 'i r
ahvoli to 'g 'ris id a ayrim q im m a tli m a ’lu m o tla r uchraydi.
“ Tarixi M u q im x o n iy ” a s a rin in g q o 'l y o z m a nusxalari k o 'p va S a n k t -
P e t e r b u r g , T o s h k e n t , s h u n i n g d e k , x o r i j i y m a m l a k a t l a r n i n g
k u tu b x o n a la rid a s a q la n m o q d a . A sa r t o 'l a o 'z b e k c h a g a 1861 -yili t a ijim a
q ilin g a n , u n d a n ayrim p a r c h a la r fransuz va rus tillarida e ’lo n qilingan. 
1956-yili t o 'liq ruscha taijim asi A .A .S e m e n o v t o m o n i d a n c h o p etilgan.