A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

5.3.3 . «Majmu at-tavorix»
“ M ajm u at-tavorix” yoki “ Z ubdat ut-tavorix” nomli asar muallifi Hofizi 
Abru no m i bilan m a s h h u r b o 'lg an yirik geograf va tarixchi olimdir. U n in g
haqiqiy ismi S h a h o b u d d in Abdulloh ibn Lutfulloh ibn A bdurashid al- 
Xavofiydir. A bdurazzoq Sam arqandiyning so'zlariga qaraganda Hofizi Abru 
H irot hududidagi Xavofda tug'ilgan, H a m a d o n d a tahsil ko'rgan va 1430- 
yilda Z a n jo n d a vafot etgan. Boshqa tarixiy m anbalarning m a ’iumotlariga 
va uning so'zlariga qaraganda Hofizi Abru A m ir T e m u r va Shohruh saroyida 
istiqomat qilgan va h a r ikkala h u k m d o r bilan y aq in d an m u n o s a b a td a
bo'lgan. Agar u A m ir T e m u r bilan faqat saroydagina yaqin suhbatdosh 
bo'lgan bo'lsa, S h o h ru h bilan uning yurishlarida birga bo'lgan.
Hofizi Abru S h o h r u h n in g topshirig'i bilan ikkita yirik asar yozgan.
B ulardan biri tarixiy-geografik m a z m u n d a bo 'lib , 1414— 1420-yillar 
orasida yozilgan. U X asrda arab tilida bitilgan n o m a ’lu m bir kitob asosida 
yozilgan. Y u .E .B o rsh e v sk iy n in g so 'z la rig a q a ra g a n d a , bu “ K itob al- 
masolik v a - l - m a m o l i k ” deb atalib, H asan ibn A h m a d M u hallabiyning 
qalamiga m an su b bo'lgan. S h ohruh M irzo 1414-yili Hofizi Abruga m azk u r 
asarni fors tiliga tarjim a qilish va b o sh q a m a n b a la r asosida qayta ishlashni 
topshirgan. D e m a k , bu asar sh unchaki kom pilyatsiya va tarjim a b o 'lib
q olm ay, balki yangi dalillar bilan boyitilgan, diqqatga sazovor asardir. 
S h u n i ay tish kifoyaki, u n d a h a r b ir v ilo y a tn in g g eo g rafik h o la tin i 
tavsiflashdan tashqari, u n in g q isqacha siyosiy tarixi h a m bayon qilingan. 
Biz u c h u n asarda A m u d a ry o n in g Kaspiy dengiziga quyilishi haqidagi, 
shuningdek, M o v a r o u n n a h r va uning yirik shaharlari Buxoro, S am arq an d , 
Nasaf, Kesh, T erm iz, X o'jand va boshqalar haqida keltirilgan m a ’lum otlar 
m u h im a h am iy at kasb etadi.
196

---

A sarning yaxshi q o 'l y o z m a nusxalari Angliya va Rossiyada, S an k t- 
P cterburg sh a h rid a s a q la n m o q d a .
Hofizi A b ru S h o h r u h n i n g k o ‘rsatm asi bilan o 'z i d a n avval o ‘tg an
m a z k u r tarix ch ilar Tabariy, R a s h id u d d in h a m d a N iz o m u d d i n S h o m iy
nsarlariga q o ‘s h im c h a la r (zayl) h a m yozgan. 1412— 1418-yillar orasida 
yozilgan bu q o ‘s h im c h a la r “ M a jm u a -y i Hofizi A b r u ” d e b ataladi.
T a b a r i y a s a r in in g B a l’a m iy ta h r i r i g a q i l in g a n q o ' s h i m c h a xalifa 
M u q ta d ir (9 0 8 —932) z a m o n id a n to M o 't a s i m (1242—1258) davrigacha 
xalifalikka kirgan m a m la k a tla rd a b o ‘lib o 't g a n voqealarn i o ‘z ichiga oladi.
R ash id u d d in n in g “J o m e u t-tav o rix ” iga qilingan q o 's h im c h a g a Kurtlar 
(K artlar) sulolasidan c h iq q a n p o d s h o h la r, T u g ‘a T e m u r , A m ir Vali ibn 
Shayx Ali H in d u , sarbadorlar h a m d a A m ir A rg 'u n sh o h tarixi, y a ’ni Eronda 
1306—1393-yillar orasid a b o 'lib o 't g a n v o q e a la r kiritilgan.
N iz o m u d d i n S h o m iy n in g “ Z a f a r n o m a ” siga qilin g an ilovada esa A m ir 
T e m u r h u k m ro n lig in in g so'n ggi davri va S h o h r u h tarixi 1416 yilga q a d a r 
bay o n etiladi.
“ M a j m u a ” nin g ayrim qism lari m a tn i va tarjim asini X o n b o b o Bayoniy 
1938-yilda, F . T a u e r 1959-yili va K .M .M a i t r a 1934-yili n a s h r ettirganlar.
Hofizi A b ru n in g asosiy katta tarixiy asari “ M a jm u a t-ta v o rix ” bo 'lib , 
un i m u a r r ix S h o h r u h n i n g o 'g 'l i B o y s u n g ' u r M ir z o (1433-yili vafot 
etg a n )n in g topshirig'i bilan 1423—1425-yillari yozilgan. M a z k u r asar to 'r t 
qism ga b o 'lin g a n : 1) islom iyatdan avval o 't g a n p a y g 'a m b a r la r va E ro n
p o d s h o h l a r i ; 2) M u h a m m a d p a y g ' a m b a r v a a r a b x a l i f a l a r i ( a l -
M u h ta s im g a c h a ); 3) E ro n n in g Saljuqiylar h a m d a m o 'g 'u l l a r davridagi 
(E lxon A bu Said davrigacha) tarixi; 4) “ Z u b d a t ut-tavorixi B oysunquriy” .
A sarning so'nggi, t o 'r tin c h i qismi asli va m ustaqil a h a m iy a tg a ega 
bo'lib, u n d a A m ir T e m u r tarixi, qayta ishlangan va b ir m u n c h a to'ldirilgan 
h a m d a X u r o s o n , q is m a n M o v a r o u n n a h r n i n g 1 4 2 7 -y ilg ach a b o 'l g a n
ijtimoiy-siyosiy ahvoli bay o n etilgan.
“ M a jm u a t-ta v o rix ” asarining q o 'l y o z m a la ri T o s h k e n t h a m d a Turkiya, 
O l m o n i y a , A n g liy a, F ra n siy a , E r o n va b o s h q a xorijiy m a m l a k a t l a r
k u tu b x o n a la rid a saq la n m o q d a .