A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

11.2. 0 ‘zbekistondagi manbashunoslik fani tarixi
X X a s r n i n g u m u m i y t a r a q q i y o t i o ' z b e k m a n b a s h u n o s l i g i n i
shakllanishiga olib keldi. T o s h k e n td a 1870-yili davlat kutu bxonasi tashkil 
etilib, u n in g sharq q o 'ly o z m a la r i b o 'l i m i och ilg an . XX a sr b o s h la rid a
u sh b u k u t u b x o n a d a y u z d a n ortiq q o 'l y o z m a ja m la n g a n . S a m a r q a n d d a
qo'lyozm alar kutubxonasi mavjud bo'lgan. Jadidlar to m o n id a n T o sh k en td a 
“ T u r o n ” k u tu b x o n a si ochilib, u n d a tu r k c h a , t a t a r c h a va o z a r b a y jo n c h a
n a sh rla r ja m la n g a n .
O k ta b r to 'n ta r is h id a n keyin Fitrat, Saydali, Sadriddin Ayniy va boshqa 
o 'z b e k ziyolilari o 't m i s h m erosni o 'r g a n ish g a kirishdilar h a m d a “ o 'z b e k
m illatchilari” n o m in i oldi.
S h o 'r o davrida (1917-1990) O 'z b e k is to n tarixi m a n bashunosligi fan 
sifatida shakllana boshladi. 1935-yili T o s h k e n t Davlat xalq kutubxonasida 
4000 d a n ortiq q o 'ly o z m a la r m avjud b o 'lg a n . Bu yerda m a s h h u r kitob 
b ilim doni Ibodulla Odilov( 1872-1944) o ' z faoliyatini dav o m ettirgan.
1944-yili T o s h k e n t d a “ S h a rq q o 'l y o z m a l a r i n i o 'r g a n is h in stitu ti" 
tuzildi. U n d a A .A .S e m e n o v , A .K .A re n d s , V .I.B elyayev, A . M u r o d o v
( 1 8 9 3 - 1 9 7 1 ) , A .R asulov ( 1893-yilda tug'ilg an ), C .M irzayev( 1885—1961) 
kabi o lim la r faoliyat ko'rsatgan.
XX asr O 'z b e k m a n b a sh u n o slig i tarixi A .H a b ib u lla y e v n in g “A dabiy
110

---

m a n b a s h u n o s lik va 
m a t n s h u n o s l i k ” ( 2 0 0 0 )
q o ‘lIan m asid a 
( 8 1
—85-betlar) 
j u d a y a x sh i b a y o n e tilg a n . U n d a k e l t i r i l g a n m a ’l u m o t l a r g a s h u n i 
q o 's h i m c h a qilish m u m k i n k i , bu d a v rd a aso san b irin c h i galda qadim gi 
q o 'l y o z m a k ito b la r sobiq h u k m d o r l a r k u tu b x o n a la r i va aholi o ra sid a n
davlat tashkilotlariga yig‘ildi. Bu ishlarning sam arasi sifatida 0 ‘zbekiston 
F a n la r akadem ayasi tarkibida Abu R ay h o n B eruniy n o m li sharqshunoslik 
instituti tashkil etilgan edi. U sh b u jo y d a qadim gi q o 'l y o z m a l a r bilim doni 
Ibodulla Odilov, Abdufattoh Rasulov, Abduqodir M urodov, Abdulla Nosirov 
va b o s h q a l a r f a o liy a t k o ‘s a t g a n b o ' l i b , u l a r i n s t i t u t x a z i n a s i d a g i
q o 'l y o z m a l a r n i o ‘g a n ish g a qulaylik y a ra tish u c h u n u c h tu rd ag i katalog 
t u z g a n l a r . Bu k a ta lo g k e y i n c h a q i r q d a n z i y o d o l i m l a r i s h tir o k id a
“ O 'z b e k i s t o n R e sp u b lik a si f a n l a r a k a d e m i y a s i s h a r q q o 'l y o z m a l a r i
m a j m u a s i ” (1 9 5 2 -1 9 8 7 ) n o m li o ' n bir jildlik rus tilidagi katalog A.A. 
S e m y o n o v , D .G . Voronovskiy, A . O ‘. O 'r in b o y e v , L .M . E pifanova, R.P. 
Jalilova tahriri ostida c h o p etilgan.
U s h b u m a s h h u r katalogdan tash q ari yirik tarixchi o lim la r a lo h id a - 
a lo h id a y o z m a m an b a la rn i o 'rg a n ib , u l a m i n g ilmiy ta n q id iy m atnlarini 
tiklashga intilganlar, eng m u h im la r in i rus tiliga ta rjim a qilganlar. Bu 
d a v rd a o ‘z b e k m anbashunosligi u m u m ittifoq m a n b ash u n o slig i sifatida 
o 'rg a n ilib , ularda 0 ‘zbekiston tarixi m a n b a sh u n o slig ig a j u d a kam e ’tibor 
berilgani a k a d e m ik B .A hm edov t o m o n i d a n aytib o'tilg an .
0 ‘zb e k isto n mustaqillikka e rish g a n d a n s o 'n g (1991) m a n b a sh u n o slik
fani oliy o ‘quv dasturlariga kiritildi. M u sta q illik d a n a w a l B .A h m ed o v
m a n b a la rn i o 'r g a n ish g a kirishgan va o ‘quv yurtiga m o slab q o ‘lIanm a 
y a r a t g a n ed i. S o 'n g i y illa rd a B . A h m e d o v n i n g “ O ' z b e k i s t o n tarixi 
m a n b a l a r i ” (2001), A .H a b ib u lla y e v n in g “ A dabiy m a n b a s h u n o s lik va 
m a t n s h u n o s l i k ” ( 2 0 0 0 ) , A . M a d r a i m o v n i n g “ M a n b a s h u n o s l i k d a n
m a ’ru z a la r m a jm u a s i” (2001), M .H a s a n o v n in g “ S harq qoMvozmalarini 
tavsiflash va fihristlash” (2004) h a m d a A .M a d r a i m o v va G .F u z a ilo v a
tuzgan “Tarixiy m an b ash u n o slik ” (2006) o ‘quv q o 'lla n m a la ri c h o p etilgan 
b o ‘lib, u la r m u k a m m a l darslik y a ra tis h g a asos b o 'l i b xizm at qilishi 
m u m k in .