A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

A sosiy tushunchalar. 
«Avesto», arxeologik m a n b a la r, X itoy, E ro n , 
y u n o n va R im m a n b a la ri, katiba, tasvir, surat, tarixiy yozuvlar, relyef.
1.1. Asosiy ijtimoiy-siyosiy voqealar
0 ‘z b e k i s t o n h u d u d i h a m E r o n , H i n d i s t o n , M e s o p o t a m i y a ,
Y u n o n is to n , Rim , M i s r v a X itoy singari m a m la k a tla r kabi ilk m a d a n iy a t 
o ‘c h o q la r id a n hiso b lan ad i. L ekin, u n in g q a d im iy m a d a n iy a ti h a q id a
m a ’lu m o tla r j u d a k a m saqlanib qolgan. Biz y u rtim iz n in g faqat m ilo d d a n
aw algi VI asrlardan keyingi ijtimoiy-siyosiy hayoti haqida m a ’lum darajada 
y o z m a m a ’lum otlarga egam iz.
Eron, H in d isto n va a yniqsa, qadim gi Y u n o n is to n va Rim m a n b a la rid a
s a q l a n g a n m a ’l u m o t l a r g a q a r a g a n d a q a d i m z a m o n l a r d a h o z i r g i
0 ‘zbekiston h u d u d id a istiq o m at qilgan sak, m assaget va b o sh q a qabilalar 
u r u g ‘c h ilik t u z u m i n i b o s h d a n k e c h i r g a n l a r , c h o r v a c h i l i k , q i s m a n
d e h q o n c h ilik h a m d a h u n a r m a n d c h i l i k bilan sh u g ‘ullanganlar.
M ilo d d a n a w a lg i VI asrda y u rtim iz A h a m o n iy la r davlati ( m ilo d d a n
a w a lg i 550—330-yillar) asoratiga tu sh ib qoldi. A na shu d a v rd a bu yerda 
istiqom at qilgan xalqlar h ay o tid a m u h i m ijtim oiy-siyosiy o ‘zgarishlar 
so d ir bo 'ld i. U ru g ' ja m o a la ri orasid a ta b a q a la n ish bo sh lan d i: y a n g id a n
p aydo b o 'lg a n u ru g ' aslzodalari s e r u n u m yerlarni egallab oldilar, qul 
m e h n a tid a n foydalanish h a m d a erkin j a m o a a ’zolariga z u lm qilish yo'li 
bilan boyib bordilar. Shu ta riqa ja m iy a tn in g tabaqalanish jarayoni kuchaydi 
va quldorlik jam iy ati pay d o bo 'ld i.
Bu davrning o 'z ig a xos xususiyatlaridan biri shuki, m ilo d d a n a w a lg i
VII asrda yurtim iz h u d u d id a , m a sa la n Balx va X o r a z m d a otashparastlik
— zardushtlik dini pay d o b o 'ld i va keng tarqaldi.
117

---

A h a m o n iy la r va ularning m ahaliiy noiblari baribir aholini t o ‘la itoatda 
tu tib tu ra olm adilar. X alqim izning chet e! bosqinchilariga qarshi kurashi 
kuchaydi. N atijad a m ilo d d a n aw alg i VI asr o'rtalariga keiib X orazm
mustaqillikni q o 'lg a kiritib oldi. Sak va massagetlar h a m o ‘z ozodligi 
u c h u n tin m a y kurash olib bordilar. E ro n h ukm dorlari bilan yurtim iz 
xalqlari o ‘rtasida uzluksiz dav o m etgan uru sh lar A h a m o n iy la r davlatini 
kuchsizlantirdi va E ronning Iskandar Z u lq a rn a y n (m iloddan aw alg i 336— 
323-yy.) tarafidan bosib olinishini b i r m u n c h a osonlashtirdi.
Isk an d ar Z u lq a rn a y n n in g yurishlari (m ilo d d a n aw alg i 334—324-yy.) 
y urtim iz ijtimoiy-siyosiy taraqqiyotiga t a ’sir ko'rsatdi: katta yer egalari 
b o ‘lmish m ahaliiy aslzodalarning mavqei y a n a d a m u sta h k a m la n d i.
M a ’lum ki, Iskandar Z u lq a rn a y n vafotidan (m ilo d d a n a w a lg i 323-yil 
13-iyun) m a ’lum vaqt ( ta x m in a n 75 yil) o ‘tgach, u ning ulkan saltanati 
m a y d a - m a y d a davlatlarga b o 'lin ib ketdi.
M ilo d d a n aw alg i ta x m in a n 250-yili Buyuk M ak ed o n iy a saltan atin in g
Baqtriyadagi noibi D io d o t mustaqillik e ’lon qildi va Y u n o n -B a q triy a
davlatiga asos soldi. Bu davlat tarkibiga Sirdaryo bilan Ind daryosi yuqori 
o q im larig ach a b o ‘lgan yerlar va xalqlar q a ra r edi.
Hozirgi Turkm anistonning janubiy tu m anlari ham mustaqillikka erishdi. 
Bu yerla hokimiyat tepasiga nufuzli Arshakiylarurug'ining boshliqlari o ‘tqizildi.
M ilo d d a n aw alg i 190-yili M a g n e siy a 1 y o n id a boMgan ja n g la rd a Rim
q o 'sh in lari Buyuk A ntiox (m ilo d d a n a w a lg i 242—187-yy.) q o 'sh in larin i 
t o r - m o r keltirib, Salavkiylar hukm ro n lig ig a q aqshatqich zarba berdilar. 
Bu hoi Y unon-B aqtriya, ayniqsa Parfiyaning kuchayishiga yo‘l ochib berdi.
M ilo d d a n a w a lg i II a s rn in g 4 0 -y illa rid a Parfiya b u t u n E r o n va 
M e s o p o ta m iy a n in g katta qismini o'ziga qaratib olib, yirik q u ld o r davlatga 
aylandi. Poytaxt E k b a ta n a ( H a m a d o n ) d a n Evfrat b o ‘ylariga, hozirgi 
B a g'dod y o n id a joylashgan Ktesifonga k o ‘chirildi.
T a x m i n a n o ‘s h a v a q t l a r d a Y u n o n - B a q t r i y a d a v l a t i h a m o ‘z 
chegaralarini b i r m u n c h a kengaytirib oldi. Evfidem, D em etriy va Eakradit 
z a m o n i d a S o ‘g ‘d iy o n a , Baqtriya, Araxosiya (hozirgi A f g 'o n is to n n in g
G 'a rb iy qismini o ‘z ichiga olgan hudud) va Ariya (hozirgi A fg'o nistonning 
m arkaziy qism i), b o s h q a c h a s o ‘z bilan a y tg an d a hozirgi 0 ‘zbekiston, 
Tojikiston, E ro n n in g sharqiy qismi h a m d a A fg 'o n isto n n in g katta qismi 
Y u n o n - B a q tr iy a davlati tarkibiga kirar edi.
Lekin, Y u n o n -B a q triy a n in g ichki ahvoli u q a d a r m ustahkam e m a s edi. 
Mahaliiy xalq bilan y u n o n -m a k e d o n iy a lik hok im lar o ‘rtasidagi ziddiyat
1 M a g n e s i y a — L i d i y a n i n g q a d i m i y s h a h a r l a r i d a n , T u r k i y a n i n g hozirgi M a n i s i y a sh a h ri 
o ' r n i d a b o 'l g a n .
118

---

to b o ra chuq u rlash ib bordi, chet el bosqinchilariga qarshi q o ‘zg‘olo n lar 
kuchaydi. Xalq harakati, ayniqsa, S o ‘g ‘d iy o n ad a keskin tus oldi. Natijada 
m iloddan aw algi II asroxiriari va I asrb o sh larid a S o 'g 'd iy o n a mustaqillikni 
qo'lga kiritishga muvaffaq bo'ldi. Y u n o n -B a q triy a im periyasining boshqa 
o 'lkalarida h a m mustaqillik uch u n kurash kuchaydi.
Q a d i m d a n S him oliy X itoyda istiqom at qilib kelgan x u n n la r m ilo d d in
a w a lg i II asr oxirlarida xitoylar tazyiqi ostida g 'a rb g a q a ra b chekinishga 
m a jb u r b o 'ld ila r va S harqiy T u rk isto n h a m d a Yettisuv vo h asid a k o 'c h ib
yurgan sk if (xitoy m a n b a la rid a yuechji, an tik a d a b iy o td a tox arlar nom i 
bilan m a s h h u r) va usun qabilalarini surib chiqardilar. O q ib a td a yuechji 
(toxar) va u s u n la r S o 'g 'd iy o n a va Baqtriya h u d u d ig a k o 'c h ib o 't d ila r va 
bu y e rd a sak va b o sh q a m ahalliy qabilalar bilan q o 's h ilib , a w a l S o 'g 'd , 
m ilo d n in g ta x m in a n 128-yili Y u n o n - B a q tr iy a davlatiga q a r a m b o sh q a 
o 'lk a la rn i h a m to l n d d aryosigacha istilo qilishga m uvaffaq bo'ldilar.
S h u n d a y qilib, Y u n o n -B a q triy a davlati o 'm i d a yuechjilar (toxarlar) 
davlati tashkil topti. Bu davlat tarix d a K u s h o n la r davlati n o m i bilan 
m a sh h u rd ir. K u sh o n la r davlatiga hozirgi O 'z b e k is to n n in g katta qismi, 
A fg'oniston, Shim oliy H indiston va Pokistonning shim oli-g'arbiv qismi 
qaragan b o'lib, ayniqsa Kanishka va unin g taxt vorisi X uvishka h u km ronlik 
qilgan yillari kuchaydi. Lekin, m ilodning II asri o 'rta la rid a bu davlatning 
h a m inqirozi boshlandi va IV asrga kelib m ay d a davlatlarga b o'linib ketdi.
Y u rtim iz h u d u d id a h u k m surgan q ad im iy d a v la tla rd a n y ana biri — 
Q a n g ' va F a r g 'o n a (Park an a)d ir.
Q a n g ' davlati tarkibiga Buxoro, Shahrisabz, K a t t a q o 'r g 'o n , T o sh k e n t 
viloyati va X o r a z m n in g shim oliy qismi kirgan. Davlat tepasida j a b g 'u
(xitoy m a n b a la rid a c haovu) turgan.
M i l o d d i n a w a l g i II —I a srlard a F a r g 'o n a d a h a m m u s ta q il davlat 
b o 'l g a n . X i t o y m a n b a l a r i d a k e ltir ilg a n m a ’l u m o t l a r g a q a r a g a n d a ,
F a r g 'o n a d a h u n a rm a n d c h ilik , ayniqsa d e h q o n c h ilik rivoj to p g a n qadim iy 
m a m la k a t b o 'lib , u n in g 70 ga yaqin k atta -k ic h ik sh ah arlari K u b a -Q u v a , 
G a u s h a n - O 'z g a n , Ershi — M a r h a m a t, G o ' y - S h a n — K oson va b o sh q alar 
b o'lgan. M ahalliy xalq d e h q o n c h ilik va b o g 'd o rch ilik bilan sh u g 'u llan g an , 
arpa, b u g 'd o y , sholi, b ed a, u z u m , a n o r, poliz ekinlari va b oshqalarni 
yetishtirgan.
104—101-yillar orasida Xitoy qo'shinlari F a rg 'o n a g a ikki m a rta bostirib 
kirdilar. Birinchi yurish 104-yili xitoy q o 's h in l a r in in g t o r - m o r keltirilishi 
bilan tu g ad i. Ikk in ch i m a rta 101-yili 60 000 kishilik xitoy q o 's h i n i
F a r g 'o n a n i n g yirik s h a h a r la r id a n Ershini (hozirgi A n d ijo n viloyatiga 
qarashli M a r h a m a t qish lo g 'i o 'r n i d a b o 'l g a n ) q a m a l qildilar. Lekin,
119

---

sh a h a rn i ola o lm a d ila r, sulh tuzib va ozg in a o 'l p o n . 3000 b osh ot olib 
qaytib ketishga m a jb u r bo 'ld ilar.