A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

1.2. Qadimgi Eron va hind manbalari
1.2.1. Qadimgi Eron manbalari
1 .2 .1 .1 .Tosh va sopolga o ‘yib yozilgan katibalar (mixiy
yozuvlar)
B u n d a y y o z u v l a r A h a m o n i y l a r n i n g q a d im g i p o y ta x ti P e r s o p o l , 
s h u n in g d e k Suza va E k b a ta n a (hozirgi H a m a d o n ) shaharlari va u ning 
atrofida topilgan.
Masalan, pishiq sopol taxtachaga o'yib yozilgan bir katibada D oro 1 
( m i lo d d a n a w a l g i 5 2 2 —4 8 6 -y y .) h u k m r o n lig in in g dastlabki yillarida 
(m iloddan awalgi 494—490-yillar orasida) Suzada b u nyod etilgan saroyning 
q u rilis h ta fs ilo ti, a n i q r o g ‘i q u r ilis h g a k e tg a n m a t e r i a l l a r n i n g qaysi 
m am lakatdan keltirilganligi yozilgan. Taxtachadagi m a ’lumotlarga k o ‘ra oltin 
Lidiya bilan Baqtriyadan, q im m atb ah o toshlar, lazurit va serdolik (qizil va 
qizg‘ish rangli tosh) S o'g'diyonadan, firuza X orazm dan olib kelingan.
Perso p o ld an ( S h e ro z n in g shim oiiy tarafida, u n d a n ta x m in a n 50 km 
m a so fa d a joylashgan 520—450-yillar orasida qurilgan shah ar) topilgan 
yozuvlar va tasviriy suratlar — relyeflar katta ilmiy qiym atga ega. U larning 
ayrim n am u n a la ri X V II—XVIII asrlarda (1621-y.) italiyalik sayyoh P edro 
Della Valle va daniyalik olim K. N ib u rn in g no m i bilan bog'liq. 1931 — 
1934, 1935—1939 va u n d a n kevingi yillari n e m is olim i E.X ertsfild, 
am erikalik E .S h m id t, fransuz A .G o d a r h a m d a eronlik M .T .M u stafo v iy
va A .S o m iy ta r a f i d a n o ‘tk a z ilg a n a rx e o lo g ik t a d q i q o t l a r n a t i d a s id a
Perso p o ld a ju d a k o ‘p n o yob yodgorliklar ochildi. U la r orasida A p a d a n a
zinalari ustiga ishlangan tasviriy suratlar alohida a h a m iy a t kasb etadi. 
S u ra tla rd a (balandligi 3 fut — ingliz o'Ichovi 30, 479 s a n tim etrg a teng) 
aham oniylarga tobe b o 'lg an 23 satraplikdan (qaram m a m la k a td a n ) o 'lp o n
olib kelgan kishilar qiyofasi tasvirlangan. Bular orasida baqtriyaliklar 
turli idishlar, teri, m o 'y n a va tu y a bilan, so 'g 'd lik la r turli m a to , teri va 
q o 'y la r bilan, saklar ot va c h a k m o n l a r bilan, parfiyaliklar idishlar va tuya 
bilan va xorazm lik lar ot va q u ro l-a sla h a bilan tasvirlangan.
Perso p o ld an 6 milya — qariyb 5 km m asofada, u n in g shim ol tarafida 
H u sa y n k u h q oyalarida a h a m o n iy la rd a n D o ro 1, Ksereks 1 ( m ilo d d a n
aw algi 486—465-yy.), Artakserks 1 (m iloddan aw algi 465—424-yy.) h a m d a
D o ro II (m iloddan aw alg i 424—404-vy.)larning maqbaralari h a m d a ularga
120

---

k irav erish d a o ‘yib y o zilg an k a tib a la r bor. M a z k u r y o d g o rlik so so n iy
sarkardalardan R ustam (636-yili arablar bilan b o ‘lgan jan g d a halok bo'lgan) 
n o m i bilan h a m b o g i i q va ta rix d a k o 'p i n c h a N aq sh i R u sta m d e b ataladi.
K atibalarda, ayniqsa D o r o 1 surati ostiga yozilgan k atib a d a , unin g
davlati ko'k larg a k o ‘tarib m a q ta la d i, u n in g tarafid an bosib olingan xalqlar 
esa itoatk o rlik k a va halol m e h n a t qilishga chaqiriladi, b o 'y s u n m a g a n l a r
va shu s a b a b d a n ja z o g a m a h k u m e tilg an larn in g n o m la ri q ay d etiladi. 
M u h im i s h u n d a k i, k a tib a d a a h a m o n iy la r g a to b e b o 'lg a n 23 satrap lik va 
x a l q l a r n i n g t o ' l a r o ' y x a t i y o z i l g a n . B u l a r o r a s i d a p a r f i y a l i k l a r ,
baqtriyaliklar, s o 'g 'd iy o n a lik la r h a m d a x o ra z m lik la r h a m bor.
Y o d g o r l i k o r a s i d a m u h i m l a r i d a n y a n a biri m a s h h u r B e h i s t u n
y o z u v la rid ir. Bu y o z u v la r u z u n lig i 22 m , u m u m i y b a la n d lig i 7,8 m
b o 'l i b , u l a r S h im o liy E r o n d a , K i r m o n s h o h d a n 30 k m m a s o f a d a , d a ry o
b o 'y l a b o ' t g a n q a d im g i k a r v o n y o 'li y o q a s id a , u n in g c h a p ta r a f id a , 
Z a g r o s n o m li tik q o y a g a , t a x m i n a n 105 m e t r b a l a n d l i k d a D o r o 1 nin g
’a m ri bilan yozilgan g 'a l a b a yodgorligidir. Y o z u v e la m , bobil va q ad im g i 
e r o n tillarida bitilgan va m i l o d d a n a w a l g i 5 2 3 —522-yillari A h a m o n i y l a r
s a l t a n a t i n i la r z a g a k e l t i r g a n G a u m a t a —522 -y il 2 9 - s e n t a b r d a h a l o k
b o 'l g a n , F r a d a — m a r g 'i y o n a l i k , 522-yil 1 0 - d e k a b r id a asirg a o l in g a n , 
S k u n x a — hozirgi Q o z o g 'i s t o n va O 'z b e k is to n h u d u d id a istiq o m a t qilgan 
s a k q a b i l a l a r i n i n g y e t a k c h i s i k a b i b o s h l i q l a r r a h b a r l i g i d a g i x a lq
h a ra k a tla ri h a q id a h ik o y a qiladi.