A ashirov, sh. Atadjanov

учебных 
заведений, —М., «Akadema», 2000. — С .16.
22

---

boisdan ham etnologiyaning mavzusi takomillashib borgan. 
Fandagi mavjud ba’zi qarashlar hamda g‘oyalar jiddiy tanqid 
ostiga olingan. Oqibatda ularning ayrimlari keyinchalik butkul ilmiy 
muomaladan chiqib ketgan.
Etnologiyada, awalo, xalqlarning ibtidoiy va sivilizatsiya- 
lashgan holda bo‘linishiga oid nuqtai nazarlar jiddiy tanqid ostiga 
olingan. Yangi avlod tadqiqotchilari fikricha, «ibtidoiy» deb atalgan 
xalqlar ham xuddi «sivilizatsiyalashgan» deb hisoblangan 
yevropaliklar singari o ‘zlarining tarixi va madaniyatiga ega 
bolganlar. 0 ‘z navbatida, ular, oldingi tadqiqotchilar ta ’kid- 
laganlaridek, insoniyat tarixining dastlabki bosqichlariga taalluqli 
emas va mazkur jam oalar ham boshqa xalqlar singari ibti- 
doiylikdan ancha yiroq xalqlar hisoblanadi. Inchunun, bu borada 
ularni faqatgina atrofdagi olamga boigan munosabati, tafakkuri 
borasidagina ibtidoiy deb hisoblash mumkin. Bunday qarash 
dastlab mashhur nemis etnolog olimi Rixard Tumvald (1869
— 1954-yillar) tomonidan bildirilgan. Uning fikricha, «ibtidoiy 
xalq» tushunchasini tahlil qilish asnosida bir omil o‘ta muhimdir. 
Bu omil tabiatni o‘zlashtirishdagi bilim, malaka va mehnat qurollari 
hamda moslamalar masalasiga daxldor. R. Turnvald fikricha, 
«ibtidoiy» atamasini yashash va ovqatlanish uchun eng oddiy 
mehnat qurollaridan foydalangan va atrofdagi olam to‘g‘risida 
juda kam bilimga ega boigan qabilalaiga nisbatangina qo‘llash joizdir. 
Bunday texnik qurollanish va tabiiy qonunlarni bilish m e’yor- 
laridan kelib chiqib qaraydigan bolsak, Turnvald aytganidek, 
«tabiatni bo‘ysundirgan odamlar» hozirgi zamonaviy indus- 
trlashgan jamiyatga qaraganda haqiqatdan ham ko‘proq tabiatga 
bogiiq bolganlar. Biroq, bu o‘rinda o‘z-o‘zidan ikkinchi mulohaza 
paydo boladi. Ya’ni, agar insonlarning tabiatdan mustaqil b o lib
yashashlariga qaramay, bugungi zamonaviy kishilar ikkinchi bir 
ko‘rinish — texnikaga boglanib qolishlariga sabab boladi. Aynan 
shu nuqtai nazardan ayrim olimlar yuqoridagi mulohazaga 
asoslanib, etnologiyada «ibtidoiy xalqlar» iborasini qoldirishni, 
lekin bunda tab iatd an uzilm agan va o ‘zlarining ijtim oiy 
m e’yorlarini saqlab qolgan jam oalar hamda madaniyatlarni 
anglash g‘oyasini ilgari surganlar.
23

---

0 ‘z navbatida, boshqa bir olimlar guruhi esa «ibtidoiy xalqlar» 
iborasining qo'llanishiga qat’iy qarshi chiqqanlar. Ular «fanda 
bunday iboraning qollanishi, shubhasiz unga qarama-qarshi 
boMgan «madaniy xalqlar» termini paydo boiishini taqozo etadi 
va bu esa birinchi guruhga kiruvchi xalqlarning tahqirlanishiga 
sabab boiadi», — deb ta’kidlaydilar. Darhaqiqat, sayyoramizning 
turli mintaqalarida yashovchi xalqlar, etnik guruhlar hayoti, 
o ‘tmish tarixi, turli-tum an sivilizatsiyalar va madaniyatlar 
taraqqiyotiga nazar tashlar ekanmiz, o‘zining tarixiy taraqqiyotida 
madaniyatiga ko‘ra biror-bir darajada rivojlanishga erishmagan 
insonlar jamoasini topish juda mushkul. Hatto tosh davri odamlari 
to ‘g‘risida gapiradigan bo'lsak, ular ham dastlab tosh, suyak, 
yog'ochdan yasalgan mehnat qurollarini rivojlantirib borganliklari 
tarixiy-arxeologik manbalardan ma’lumdir.
XVII — XIX asr tadqiqotchilari ta’kidlaganlaridek, hozirgi 
davrda sayyoramizda ibtidoiy odamlar mavjud emas. Har bir etnik 
jamoa yoki xalq o‘ziga xos madaniyat sohibidir. Shu tufayli bugun­
gi kunda «madaniyatli xalq», «madaniyatsiz xalq» degan iboralar- 
ni qo'llash ilmiy jihatdan o‘rinsizdir. Faqatgina madaniyatning tur­
li ko‘rinishlari to ‘g‘risidagina gap vuritish mumkin. Shuning 
uchun ham, aynan turli madaniyatlarning o'ziga xos xususiyatlari 
va turfa xil mahalliy ma’naviy etnomilliy madaniyatlar etnolo- 
giyaning asosiy tadqiqot predmetlari hisoblanadi. Qolaversa, 
keyingi vaqtlarda etnologiyada lokal (mahalliy) madaniyatlarni 
o‘rganish borasida ancha samarali ilmiy tadqiqotlar bajarilmoqda.
Shu bilan birga, turli olimlar tomonidan «ibtidoiy xalqlar» 
termini o‘miga boshqa qator tushuncha va atamalar tavsiya qilingan 
bo‘lib, tadqiqotchilar fikricha, mazkur ibora etnologiyaning yangi 
mavzulari va o‘rganish obyekti doirasiga ko‘proq to ‘g‘ri keladi. 
Turli davrlarda etnologiyaga «arxaik madaniyat», «industrlash- 
tirishgacha bo‘lgan jamiyat», «an’anaviy jamiyat», «yozuvsiz 
jamiyat», «qabilaviy ittifoq» va shu kabi atamalar tavsiya qilingan. 
Shubhasiz, mazkur iboralarning har biri ma’lum bir etnik mada­
niyatning o‘ziga xos tomonlarini ifodalaydi. Shu bois, garchi, 
ulardan birortasi ham «ibtidoiy xalqlar» terminiga almash- 
tirilmagan bo‘lsa-da, zamonaviy etnologiyada ularning barchasi
24

---

masalaning u yoki bu jihatlarini ifodalash nuqtai nazaridan 
qoilaniladi.
Etnologiyaning zamonaviy muammolari. 0 ‘tgan XX asr oxirgi 
choragida etnologiyada yangicha yo‘nalishlarning paydo boiishi 
mazkur fan doirasida bajarilayotgan tadqiqotlarning ham tubdan, 
ham mazmunan, ham mohiyatan o ‘zgarishiga olib keldi. Aynan 
shu davrdan boshlab tadqiqotchilar tomonidan an’anaviy ko‘ri- 
nishni oigan uzoq yurtlardagi o‘ziga xos ekzogamik madaniyat­
lar emas, balki, zamonaviy jamiyatlarni o‘rganishga ko'proq 
e’tibor qaratila boshlandi. Natijada qator yangi nazariyalar va 
maktablar paydo boidi. Tadqiqotchilar tomonidan etnologiyaning 
o‘ziga xos yangi yo‘nalishlari bo‘yicha ilmiy ishlar bajarila boshlandi. 
Jumladan, G ‘arbiy Yevropa ilmida ijtimoiy etnologiya, huquqiy 
etnologiya, siyosiy etnologiya, diniy etnologiya, xo‘jalik (iqti- 
sodiy) etnologiyasi shakllandi va istiqbolli rivojlanib bormoqda. 
Umuman olganda, hozirgi davrda etnologiya sohasida tadqiqot 
olib boruvchi yoki ushbu fanga qiziauvchilar:
♦ Insoniyat o‘zini o‘rab turgan tevarak atrofni qanday holda 
tasaw ur qiladi?
♦ Odamlar tasawurida moddiy olamdagi predmetlar qanday 
m a’no kasb etadi va ushbu qarashlarning o ‘zgarish jarayoni 
qanday kechadi?
♦ Madaniyatlararo munosabatlar an’anaviy va zamonaviy 
madaniyatlarga qanday ta ’sir o‘tkazadi?
♦ Dunyoning etnik manzarasi o‘zida nimani aks ettiradi va bu 
manzaraning o'zgarishi qanday mexanizmlar asosida yuz beradi?
♦ U yoki bu madaniyat vakillari sodir boiadigan o‘zgarishlarga 
qay tarzda moslashuvi va o‘z navbatida, uning yashayotgan ja- 
miyatiga moslashishi qanday meyorlarga asoslanadi?
♦ Zamonaviy industrial jamiyatda etno-milliy madaniyat- 
larning roli va o‘rni qanday?
♦ Har qanday holatda etnos vakillari tafakkurida nima o ‘z- 
garmaydi yoki nima butkul unutilishi yoxud o‘zgarishi mumkin 
va o‘z navbatida bu jarayon qanday kechadi?
♦ Madaniyatlarning ichidagi o ‘zaro bogiiqlik va aloqalar 
qay tarzda yuz beradi?
25

---

♦ 
Etnik madaniyatda barcha tizimni mustahkam ushlab tu- 
ruvchi va jamiyat hayotida sodir boiadigan o‘zgarishlar jarayoni- 
da himoya qiluvchi' mustahkam o‘zgarmas qism, asos mavjud- 
mi? — degan qator savollar zanjiriga to'g'ri javob izlaydi.
Shubhasiz, mazkur muammolarning aksariyati oxirgi o ‘n 
yilliklarda etnologlar diqqat-e’tiborini o‘ziga jalb etib, ilmiy- 
tadqiqot muammosiga aylandi. Bu borada, ayniqsa, G ‘arb 
mamlakatlarida so‘nggi o ‘n yilliklarda etnologiya fani «post­
modern izm» falsafasiga asoslangan bo‘lib, bunda bevosita ijtimoiy 
guruhlar orasidagi etnoslararo jarayonlarni tadqiq qilish asosiy 
maqsad-muddaolardan biri hisoblanadi. Shuningdek, lokal va 
global jarayonlarni tadqiq etishda olimlar tomonidan tadqiqiy 
tanlash masalasiga e ’tibor kuchaydi. Bunda jamiyat hayotidagi 
barcha jarayonlar emas, balki etnos va madaniyatning o‘ziga xos 
xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, eng muhim deb hisob- 
langan qarashlargina tadqiq qilinmoqda. Boshqacha ifodataydi- 
gan bo‘lsak, bajarilayotgan tadqiqotlarda asosiy e ’tibor inso- 
niyatning rivojlanish bosqichlari, ya’ni uning zaminda paydo 
bolganidan to hozirgi davrgacha bo‘lgan tarixiy yo‘lining global 
miqyosdagi tavsifiga emas, balki muammoviy tanlanish asosi- 
dagi tadqiqotlarga qaratilmoqda. Zero, rivojlangan mamlakat­
larda etnologiya yo‘nalishida bajarilayotgan ilmiy ishlarning ak­
sariyati jamiyat hayotida aynan muhim va dolzarb deb e ’tirof 
etilgan ijtimoiy muammolar doirasida amalga oshirilmoqda.
Dunyo miqyosida olib borilayotgan etnologik tadqiqotlar 
orasida Rossiya etnologiya maktabi o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. 
Rossiyada XX asrning 90-yillaridan boshlab ayrim tadqiqotchilar 
tomonidan etnos nazariyasi rad etilib, etniklik va madaniy 
antropologiya yo‘nalishidagi tadqiqotlar bajarilmoqda. Rossiya- 
ning markaziy shaharlarida, xususan, Sankt-Peterburg Davlat 
universitetida madaniy antropologiya va etnik sotsiologiya kafedrasi 
tashkil etiidi, Yevropa va AQSh olimlarining jiddiy muhim asarlari 
tarjima qilina boshlandi. Antropologiya va etnologiyaga oid qator 
o‘quv qo‘llanmalari, ilmiy asarlar chop etiidi. Ushbu fan sohasida 
Rossiyadagi eng yirik ilmiy markazlardan biri Mikluxo Maklay 
nomidagi Etnografiya institutining nomi ham Etnologiya va antro-
26

---

pologiya instituti deb o‘zgartirildi hamda institutning tadqiqot mav­
zulari ham mazkur yo‘nalishlarga moslashtirildi. Yurtimizda esa 
mustaqillik davrida Respublikamizning turli tarixiy-etnografik 
mintaqalari, jumladan, Farg‘ona vodiysi, Janubiy 0 ‘zbekiston, 
Buxoro va Xorazm kabi tarixiy-etnografik mintaqalari etnologiyasi 
va bu mintaqalar aholisi etnomadaniyat id agi mahalliy xusu­
siyatlar, moddiy va m a’naviy madaniyatdagi transformatsion, 
etnoslararo jarayonlar, mamlakatimiz hududida istiqomat qiluvchi 
turli diasporalar* va irredentlar* etnologiyasi, a n ’anaviy va 
zamonaviy etnomadaniy jarayonlar, zamonaviy shahar muhitida 
an’anaviy milliy qadriyatlarning saqlanib qolish omillari, zamo­
naviy etnik jarayonlar kabi ko‘plab mavzularda tadqiqotlar 
bajarilmoqda. Bir so‘z biian aytganda, etnologiyaning tadqiqot 
mavzusi doimiy ravishda kengayib bormoqda va bu esa m a’lum 
ma’noda fanga mukammal ta ’rif berish imkonini cheklamoqda. 
To‘g‘ri, bugungi kunga qadar turli uslubiy qarashlar va g‘oyalar 
asosida etnologiyaga berilgan o‘nlab ta ’riflar mavjud boiib, ular 
etnologiyaning ayrim muhim tomonlarinigina o‘ziga qamrab olgan. 
Xulosa qilib aytadigan b o is a k ,