A ashirov, sh. Atadjanov

1.3. Etnologiya metodlari
Har bir fan zaruriy bilimlarni jalb etgan, ulardan unumli 
foydalangan holda aniq tadqiqot obyektini o‘rganishga qaratil- 
gan bo‘ladi. Lekin, har bir fandagi bilim obvektining o‘ziga xosligi 
tadqiqotchilar oldiga o'rganilayotgan obyektga oid to ‘liq va aniq 
ma’lumotlarga ega bo‘lish talabini qo‘yadi.
Zamonaviy etnologiyada ilmiy tahlil uchun turli-tum an 
materiallar: tadqiqotlar natijasi va etnograf olimlarning turli dala 
yozuvlari, sayohatchilarning safarnomalari, kuzatuvlari, folklor 
namunalari va badiiy matnlar, etnosotsiologik va etnopsixologik 
materiallar, publitsistik matnlar, rasmiy hujjatlar, tarixiy va ijti- 
moiy-siyosiy adabiyotlardan foydalaniladi. Bulardan tashqari 
tadqiq qilinayotgan etnos vakillari bilan bevosita muloqot jarayoni- 
da ularning turli holatlarga munosabatlari, bahs-munozaralar va 
suhbatlarda bildirgan fikr-mulohazalari va dalillarining mantiqli- 
ligi, tevarak-atrofdagi turli ko‘rinishlarni izohlash yo‘llari va 
shaxsiy xulq-atvorlarini kuzatuv natijalari ham muhim rol 
o ‘ynaydi. Shubhasiz, bunday ma’lumotlarni yigMsh tadqiqot- 
chidan ma’lum metodlarni o‘zlashtirib olishni talab qiladi. Hozirgi 
davrda zamonaviy etnologiyada o‘ziga xos tadqiqot metodlari 
majmui shakllangan bo‘lib, ularga 
dala tadqiqotlari, yozma
manbalami о ‘rganish, xalq og‘zaki ijodi namunalarini to ‘plash,
statistik materiallar (avvalo turli davrlarda bajarilgan aholini
ro ‘yxatga olish materiallari)ni tahlil qilish
kiradi.
28

---

Yozma manbalarni o ‘rganish
etnologiyaning eng muhim 
metodlaridan biri boiib, uning qimmati o'rganilayotgan xalq va 
uning madaniyati to ‘g‘risida aniq va toiaqonli ma’iumotlami 
berishi bilan ajralib turadi. Yozma manbalar nafaqat etnologiya, 
shu bilan birga tarix fani uchun ham muhim ahamiyat kasb etadi. 
Yozma manbalar, asosan, insortning ijtimoiy faoliyati, aniqrog'i, 
kishilarning o ‘zaro munosabatlari natijasi o iaro q yaratilgan va 
o ‘sha davrdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatni, tarixiy voqyea, hodisa, 
jarayonlarni aks ettirgan manbalardir. Yozma manbalarga, odatda, 
m a iu m bir xalq vakillari hisoblangan mualliflar tom onidan 
o‘zlarining yoki boshqa xalqlarning tarixi hamda madaniyati 
to ‘g‘risida yozib qoldirilgan qoiyozm a asarlar, tarixiy manbalar 
kiradi. Shuningdek, yozma manbalarga oliy va mahalliy hukm- 
dorlar mahkamasidan chiqqan rasmiy hujjatlar (yorliqlar, far- 
monlar, inoyatnomalar va b.), tarixiy, geo-kosmograflk hamda 
biografik asarlar ham kiradi. Yozma manbalar doimiy ravishda 
bir necha avlod tadqiqotchilari uchun qiziqarli manba bo iib xiz- 
mat qilib kelmoqda.
Turli xalqlar ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlarini o ‘rganishda 
rasmiy hujjatlar, moliyaviy-hisobot daftarlari va yozishmalarning 
ahamiyati ham benihoyat kattadir. Rasmiy hujjatlar ijtimoiy- 
siyosiy hayotni m aium bir yuridik shaklda bevosita va ko‘p hol- 
larda aynan qayd etilganligi bilan ham qimmatlidir. Lekin, ayni 
vaqtda ba’zan ularning orasida, ayniqsa, rasmiy yozishmalarda 
ataylab soxta ma’lumotlar berilganlari ham uchrab turishini 
unutmaslik lozim. Shuning uchun ham mazkur manbalardan 
foydalanilganda o‘ziga xos diqqat-e’tibor va ehtiyotkorlik talab 
qilinadi. Hujjatlar ustida ish olib borilganda, aniqrogi undan 
biror bir ijtimoiy-siyosiy jarayonni talqin etishda foydalanilganda 
bir hujjat bilan chegaralanmaslik, o ‘xshash huijatlarni o'zaro 
qiyosiy tahlil etib o‘rganmoq zarur. Qolaversa, hozirgi kunda 
bunday tarixiy-madaniy yozuvlar etnologlar qiziqadigan yagona 
manba turi boiib hisoblanmaydi. Ayni zamonda turli davrlardagi 
xalqlar hayoti va madaniyatiga bagishlangan har xil yozma 
manbalar mavjud boiib, ularning ko‘p qismi hozirgacha batafsil 
o‘rganilmagan. Bunday yozma manbalar jumlasiga, sayyohlar
29

---

va geograflarning safarlari to ‘g‘risidagi xabarnomalari, o‘tkazilgan 
turli-tuman ekspeditsiyalar hisobotlari, matroslar va askarlar- 
ning kundaliklari, elchilarning hisobotlari, savdogarlarning sa- 
farnomalari, oddiy xalq vakillarining davlat rahbarlariga yozgan 
maktublari va shu kabi bir qator yozma materiallar kiradi.
Etnologiya ilmida xalqning tarixiy tafakkurini aks ettiruvchi 
xalq og'zaki ijodi
namunalari ham muhim manba hisoblanadi. 
Xalq og'zaki ijodiyoti madaniyatning eng qadimgi sohalaridan 
boiib, uning ildizi insoniyatning eng qadimgi tarixiga borib 
taqaladi. C)g‘zaki adabiyotning ayrim namunalari qadimgi yunon 
tarixchilari va Tabariy, M a’sudiy, Abu Rayhon Beruniy, Ibn 
al-Asir kabi Sharq olimlarining asarlari orqali bizgacha yetib 
kelgan. Qayumars, Jamshid va Siyovush haqidagi afsonalar, 
To‘maris va Shiroq haqidagi qissalar ham shular jumlasidandir. 
An’anaviy urug‘-jamoaviy, xo‘jalik munosabatlarini, umuman 
olganda, turkiy xalqlarga xos milliy-etnik qadriyatlarni tadqiq 
qilishda «Go‘ro‘gii», «Alpomish» kabi dostonlar, shuningdek, 
xalq ertaklari, rivoyatlar, marosim qo‘shiqlari, matal va topish- 
moqlarning o ‘rni benihoyat kattadir. Yozma adabiyotdan awal 
paydo bo‘lgan bu xalq durdonalari turli ijtimoiy qatlam vakillari 
hisoblangan kishilarning turmush tarzi, ma’naviy qiyofasi, urf- 
odatlari, ayniqsa, uzoq o ‘tmish davrlardagi ijtimoiy muno- 
sabatlar to‘g‘risida g'oyat qimmatli maiumotlar beradi. Qolaversa, 
etnologik tadqiqotlar jarayonida o‘tkazilgan tajriba qo‘ni-qo‘shni 
boMib yashagan xalqlarda ham tarixiy tafakkurning shakllanishi 
ayrim hollarda tubdan boshqa-boshqa bo‘lishi mumkinligidan 
dalolat beradi. Ajdodlari ko‘chmanchi yoki yarimko'chmanchi 
chorvachilik bilan shug‘ullangan xalqlar hatto hozirgi kungacha 
o ‘zlarining ajdodlari shajarasini yaxshi bilishlari bilan birga, 
ularning qaysi urug‘ va shu urug‘ning qaysi shoxobchasiga 
mansubligi, ajdodlari qayerdan kelganligidan tortib ularning 
an ’anaviy mashg‘ulot turlarigacha m a’lum darajada yaxshi 
biladilar. Shubhasiz, bunday qimmatli manbalar, ko‘pincha, og‘- 
zaki ijod orqali ajdodlardan avlodlarga o‘tib saqlanib keladi. Xalq 
og‘zaki ijodiga oid materiallar bugungi globallashuv va zamo­
naviy etnik jarayonlar ta ’sirida yo'qolib bormoqda. Hatto, yaqin
30

---

kelajakda bunday manbalarning ayrimlari butkul yo‘qolib ketishi 
xavfi mavjud.
Etnologiyada tarix, etnom adaniyat va ko‘proq moddiy 
madaniyatni tadqiq qilishda 
arxeologik materiallardan
ham keng 
foydalaniladi. Arxeologik moddiy (ashyoviy) manbalar deyil- 
ganda, insoniyatning ajdodlari yashagan qadimiy makonlardan 
topilgan mehnat va urush qurollari, ular dafn etilgan joylar, 
keyingi taraqqiyot jarayonida qurilgan bino va inshootlar (qal’a va 
qasrlar, ham m om lar va karvonsaroylar, hunarm andchilik 
ustaxonalari hamda suv inshootlari kabilar)ning qoldiqlari, uy- 
ro‘zg‘or va zeb-ziynat buyumlari tushuniladi. Yozma va og'zaki 
manbalarga qaraganda, arxeologik moddiy ashyolar birmuncha 
ishonchliroq manba hisoblanadi. Ular yordamida m a’lum bir 
tarixiy voqyeaning aniq vaqti yoki moddiy madaniyat qurolining 
tarqalish davrini nisbatan osonroq belgilash mumkin. Bu 
metodning yuqori sifatliligi bugungi kunda arxeologik materiallarni 
zamonaviy shaklda o‘rganish va baholash mezonlariga asoslana- 
di. Jumladan, hozirda arxeologik materiallarni o‘rganishda statis- 
tik metodlardan keng raishda foydalanilmoqda. Shuningdek, 
so'nggi yillarda etnoarxeologiya kabi yo‘nalish ham jadal rivojla- 
nib bormoqda.Deskriptiv (tavsifiy) statistikani qo‘llash arxeo­
logik materiallar zaxirasini to ‘laligicha ochishga ko‘maklashsa, 
analitik statistika esa arxeologik materiallarning tipologiyasi 
va ilmiy gipotezalari, farazlarini tekshirish imkonini beradi. 
0 ‘z navbatida, mazkur m aium otlar tahlili va talqini, ilmiy qim- 
mati etnologiyaga oid nazariyalar, g‘oyalar, konsepsiyalar va 
madaniyat modellarini paydo boiishiga asos bo‘lib xizmat qiladi.
Etnologik tadqiqotlardagi muhim metodlardan yana biri