A ashirov, sh. Atadjanov

1.4. Etnologiyaning boshqa fanlar bilan aloqalari
Etnologiyaning asosiy obyekti hisoblangan etnos o ‘z 
taraqqiyoti asnosida iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va madaniy sohalarda 
faoliyat yuritadi. Etnos faoliyatining turli yo‘nalishlarini mazkur 
madaniyat va jam iyatni tadqiq etuvchi boshqa fanlar ham 
o‘rganadi. Etnologiya yuqorida ta’kidlanganidek, doimiy ravishda
3
- №
55
33

---

turli-tuman yondosh fanlar bilan o‘zaro aloqada taraqqiy etib, 
rivojlanib boradi. 
Antropologiya, madaniyatshunoslik, arxeologiya,
sotsiologiya, politologiya, geografiya va etnografiya
kabi fanlar 
o‘z t adqiqot mavzulari yaqinligi jihatidan etnologiyaga juda yaqin 
turuvehi yondosh fanlar hisoblanadi.
Etnologiyaning mazkur fanlar bilan doimiy aloqasi turlicha 
b oiib, ularning har biri bilan ma’lum muammolar va savollar 
aoirasidagina o'zaro munosabatga kirishadi.
Etnologiyaga nisbatan yaqinroq fan antropologiya hisoblanadi. 
Har ikki fan ham irqlarning kelib chiqishi va ularning dunyo 
bo‘ylab tarqalishi, tarixiy-madaniy rivojlanish jarayonida odamlar 
jismoniy qiyofasining o ‘zgarishi, etnoslarning antropologik 
tuzilishi kabi savollarga javob izlaydi. Hozirgi kunda ijtimoiy, 
madaniy, psixologik, strukturaviy, simvolik antropologiya kabi 
mustaqil ilmiy yo‘nalishlarning mavjudligi bois bular orasidagi 
m unosabatda m a’lum bir darajadagi noaniqliklar saqlanib 
kelmoqda.
Zamonaviy G ‘arb fanida «etnologiya» va «antropologiya» 
terminlari orasida amalda qat’iy o‘rnatilgan chegara mavjud emas. 
Ba’zi tadqiqotchilar 
«etnologiya»
va «
antropologiya»
terminlarini 
o‘zaro sinonim deb izohlaydilar. Bizningcha, bunday baholashda 
ular antropologiyada etnogenez va demografik jarayon hech 
qachon tadqiqot obyekti bo'lmaganligini bir oz nazardan chetda 
qoldiradilar.
Antropologiya
insoniyatning biologik va jismoniy tabiati 
haqidagi fan hisoblanadi va hozirgi davrda ham shu xususiyatini 
saqiab qolmoqda.
Etnologiya esa o'zining tadqiqot obyektiga ko'ra antropologiyaga 
qaraganda kengroqdir. Shu tufayli mazkur fanlarni bir xil ilm 
sohasi deb bolmaydi. Lnchunun, bu o'rinda ushbu ikki tushun- 
chaning o‘zaro aloqadorligi to ‘g‘risida qisqacha tarixiy m a’lumot 
berilishi joizdir. XIX asrning birinchi yarmida etnologiyaning 
tadqiqot mavzusi doirasiga jismoniy antropologiya ham kirgan. 
Jumladan, bu holat «Parij etnologlar jamiyati» nizomida ham 
aks etgan. Nizomda etnologiyaning tadqiqot mavzulari doirasiga 
«insoniyat irqining o‘ziga xos tomonlari, jismoniy o‘ziga xos
34

---

tuzilishi, aqliy qobiliyati, ruhiyati tarixi, an’analari va tilini o ’rga- 
nish» kirishi ta ’kidlangan edi. XIX asr o‘rtalaridan boshlab esa, 
etnologiya va antropologiya fanlarini o‘zaro mustaqil ikki fan deb 
hisoblovchi qarashlar paydo bo‘igan. Bunday nuqtai nazar 
mualliflari etnologiyani xalqlar to ‘g‘risidagi fan, antropologiyani 
esa inson to‘g‘risidagi fan sifatida talqin qilganlar. Bu kabi qarashlar 
natijasida G erm aniyada “Antropologiya, etnologiya yozma 
tarixgacha bo‘lgan tarix jamiyati” (1869), Italiyada — “Italiya 
antropologiya va etnologiya jamiyati” (1871) kabi tashkilotlar 
tuzilgan. Shu bilan birga XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab 
ushbu g‘oyalarga qarama-qarshi boigan qarashlar, ya’ni etno­
logiya antropologiyaning tarkibiy bir qismi, deb hisoblovchi 
mulohazalar ham paydo boigan. Angliyada 1843-yilda tuzilgan 
“Etnologiya jamiyati” va 1863-yilda tashkil qilingan “Antropolo­
giya jamiyati” o‘zaro qo‘shilib, 1871 -yilda “Buyuk Britaniya va 
Irlandiya antropologiya Qirollik instituti»ga aylantirilgan1.
Etnos tabiiy rivojlanish oqibatidagina emas, balki ijtimoiy 
madaniy jarayonlar natijasida ham shakllanadi. Shu boisdan ham 
etnologiyada etnik jarayonlarni o ‘rganishda ijtimoiy va madaniy 
jarayonlar ham tadqiq qilinadi. Ijtimoiy va madaniy jarayonlarni 
o‘rganishda esa sotsiologiyaning o‘rni beqiyosdir.