A. A. Xashimov, M. M. Mirxaydarov elektr yuritma

11.4 - rasm. Turli ish rejimlarida motorning harorat xarkteristikalari 
a) S1- uzoq vaqt davomli rejim; 
b) S2 – qisqa vaqtli rejim; 
c) S3 takrorlanuvchi qisqa vaqtli rejim.
Yurgazish davomiyligi (YD (ПВ)) ning standart qiymatlari 15,25,40 va 60%ni 
tashkil qiladi. Bu qiymatlar S3 rejimida ishlaydigan motorlar uchun hisoblanadi va 
bir davrning davomiyligi 10 minutdan oshmasligi kerak. 
S4 dan S8 gacha bo‗lgan rejimlar elektr motorlarni to‗g‗ri tanlash
uchun kiritilgan. Bu rejimlarni sanash bilan kifoyalanamiz: 
S4 – tez – tez yurgiziladigan takrorlanuvchi qisqa vaqtli rejim. 
S5 - tez – tez yurgiziladigan takrorlanuvchi qisqa vaqtli elektr
tormozli rejim. 
S6 – aralashtirilgan ish rejimi, bunda elektr motor o‗chirilmaydi,
lekin erkin aylanib turadi. 
S7 - aralashtirilgan reversli rejim. 
S8 - aralashtirilgan ikki va ko‗p tizimli rejim. 

---

315 
11.4.
 
Elektr yuritma vositalari yordamida energiyani tejash. 
Elektr yuritma elektr energiyasi iste‘molchilarining asosiy qismini (65% gacha) 
tashkil qilgani uchun elektr yuritma texinkasida elektr energiyasini tejash masalasi 
asosiy soxalardan biri hisoblanadi. Elektr energiyasini tejash asosan ikki yo‗nalish 
bo‗yicha amalga oshiriladi: xususan elektr yuritmaning o‗zida hamda 
avtomatlashtirilgan rostlash tizimlari asosidagi texnologiyalarni yaratish orqali 
tejash. 
Bevosita elektr yuritmada elektr energiyasini tejash elektr energiyasini 
mexanik energiyasiga aylantirishda isroflarni kamaytirish va elektr yuritmaning 
energetik ko‗rsatkichlarini oshirish yo‗li bilan amalga oshiriladi. Bu maqsadlarga 
erishish uchun quyidagilarga amal qilinadi: 
1.
Elektr motorining quvvati to‗g‗ri tanlanishi. Amaliyot shuni ko‗rsatadiki 
aksariyat motorlarda quvvat oshirilganda ular kam foydali ish koeffitsienti 
va past quvvat koeffitsienti bilan ishlaydi. 
2.
Elektr yuritmaning kuch kanallarida yarim o‗tkazgichli kuch 
o‗zgartirgichlarini ishlatish. Bunday o‗zgartirgichlar elektr energiyasini 
kerakli parametrdagi energiyaga kam isroflar bilan o‗zgartirish imkonini 
beradi. 
3.
Motor tezligini rostlashning reostatli usullaridan voz kechish. 
4.
Elektr yuritmaning iste‘mol zanjirida filtrli - muqobillashtiruvchi 
qurilmalarni qo‗llash. Bunda quvvat koeffitsientini oshirish va tokning 
yuqori garmonikalarini filtrlash imkoni tug‗iladi. 
Energiyani tejash masalasida texnologik jarayonlarni optimallashtirish va 
avtomatlashtirilgan rostlash va boshqarish tizimlarini qo‗llash muhim o‗rin tutadi. 
Texnologik jarayonni kerakli avtomatik rejimda yuritish ortiqcha elektr 
energiya sarfini kamaytiradi. Havoni, suvni va boshqa sochiluvchan materiallarni 
uzatish qurilmalarida kerakli hajmdagi materialni uzatish uchun maxsus rejim 
tanlab, tejamli texnologiya yaratish imkoni bor. 

---

316 
Odatda havo, suv va hom ashyoni uzatib beruvchi qurilmalarda ishchi 
mashinaning nominal quvvati katta zaxira bilan olinadi. Shuning uchun ularning 
ish rejimlarini rostlash zarurati tug‗iladi. Samaradorlikni rostlashning eng ma‘qul 
usuli bu ishchi organ tezligini rostlashdir. Buning uchun esa rostlanadigan elektr 
yuritma talab qilinadi. 
Suv ta‘minoti nasos qurilmalarida elektr energiyasini tejash imkoniyatlarini 
ko‗rib chiqamiz. Bunday qurilmalar bosimini va sarfini rostlash zarurati ikkita 
shart bo‗yicha aniqlanadi. 
Birinchisi, nasos xarakteristikasini u ishlayotgan gidravlik tarmoq Q-H 
xarakteristikalari bilan moslashtirish kerak. Odatda nasoslar kerak bo‗lganidan 
ancha katta bosim bilan ishlaydi. 
Ikkinchi shart, tezlikni rostlash zarurati. Buning mohiyati shundaki, talab 
qilinadigan suv miqdori sutkaning va yilning vaqtiga qarab turlicha bo‗ladi. 
Bu masalalarni hal qilish uchun aksariyat holatlarda rostlashning gidravlik 
usullaridan foydalaniladi (11.5 - rasmga qarang).