A. A. Qaxxarov, yu. Sh. Avazov, U. A. Ruziyev kompyuter tizimlari va tarmoqlari

Qо‘shimcha integral mikrosxemalar. Tizimli shinaga va mikroprotsessorga, shaxsiy kompyuterga shu qatorda tipik tashqi qurilmalar qatorida ba’zi qо‘shimcha integral mikrosxemalarni ham ulanishi mumkin, ular mikroprotsessorning bajaradigan vazifalarining imkoniyatlarini kengaytirish va yaxshilash uchun xizmat qiladilar:

• 
  matematik soprotsessor;
  
• 
  xotiraga bevosita ega bо‘lish kontrolleri;
  
• 
  kiritish-chiqarish soprotsessori;
  
• 
  uzulishlar kontrolleri va hokazolar.
  

Matematik soprotsessor suriluvchi va qayd qilingan vergulli ikkilik sonlar ustida amallarni bajarilishini, ikkilik kodlashtirilgan о‘nlik sonlar ustidagi, ba’zi transsendent hisoblashlarni va shuningdek trigonometrik funksiyalarni bajarilishini tezlatish uchun ishlatiladi. Matematik soprotsessor о‘zining buyruqlar tizimiga ega va asosiy MP bilan parallel (bir vaqtda) uni boshqarishida ishlaydi. Amallarni bajarilishini bir necha marta tezlashtiradi. MP ning 80486 DX modelidan boshlab soprotsessorni о‘z tarkibiga kiritilgan shaklda ishlab chiqariladi.
Xotiraga bevosita ega bо‘lish kontrolleri (DMA – Direct Memory Access) tashqi qurilmalar bilan tezkor xotira о‘rtasidagi axborot almashuvini mikroprotsessorning ishtirokisiz amalga oshiradi, bu esa SHK ning samarali tezligini jiddiy oshiradi. Boshqacha sо‘z bilan aytganda, DMA ish tartibi protsessorni ortiqcha va uncha muhim bо‘lmagan ishlardan bо‘lgan, yani tashqi qurilma bilan tezkor xotira qurilmasi о‘rtasidagi axborot almashuvidan ozod qiladi, bu ishni DMA kontrolleri zimmasiga yuklash orqali amalga oshiriladi; protsessor bu vaqt davomida boshqa axborotlarga ishlov berishi yoki kо‘p masalali tizimda boshqa masalani hal qilishi mumkin.
Kiritish-chiqarish soprotsessori MP bilan parallel ishlashi natijasida bir necha kiritish-chiqarish qurilmalariga xizmat kо‘rsatilayotganda kiritish-chiqarish amalini jiddiy soddalashtiradi; MP ni kiritish-chiqarish amaliga ishlov berishdan ozod qiladi va shu jumladan xotiraga bevosita ega bо‘lish ish tartibini joriy etadi.
Uzilishlar kontrolleri uzilish amalini bajaradi. Uzilish – bu vaqt bо‘yicha bitta dastur bajarilishini tо‘xtatib turib shu vaqtda ancha muhim bо‘lgan boshqa (ustunlikka ega) dasturni tezkor bajarish maqsadida kо‘rilgan choradir. Kontroller tashqi qurilmadan uzilishga sо‘rov olgach, bu sо‘rovning ustunlik darajasini aniqlaydi va MP ga uzilish signalini beradi. Mikroprotsessor bu signalni olgach hozirda bajarilayotgan dasturni bajarilishini tо‘xtatib turadi va tashqi qurilma sо‘ragan bu uzilishga xizmat kо‘rsatuvchi maxsus dasturni bajarishga о‘tadi. Maxsus dasturni bajarib bо‘lgach uzilgan dasturni bajarish tiklanadi. Uzilish kontrolleri dasturlanuvchidir. Uzilishlar kompyuterning ish faoliyatida doimiy bо‘lib turadi, barcha axborotni kiritish-chiqarish ishlari uzilish bо‘yicha bajarilishini aytishning о‘zi yetarlidir. Masalan, IBM PC kompyuterlarida taymerdan uzilishlar sekundiga 18 tagacha bо‘lib va ularga xizmat kо‘rsatiladi (u jarayonlar juda tez kechganligi uchun foydalanuvchiga sezilarli emas albatta).