Bu bilan G elm gols o ‘sha vaqtda keng tarqalgan "hayotiy kuch" haqidagi
tu sh u n c h a n i in k o r etdi. O lim sezish o rg anlari (k o ‘rish, esh itish va h .k .)
va m u sh ak lar ishi fiziologiyasini an iq ishlab chiqdi.
G elm gols stixiyali m ateralizm n u q tai n azarid a tu rard i, u v italistik va
m etafizik nazariyalarga qarshi edi. A m m o, G elm golsning m aterializm i
izchil em as edi.
M asalan, u a tro f-m u h itn in g real ekanligini ta n olgani
h o ld a , k ish in in g a tro f -m u h it h aq id ag i tu s h u n c h a si sh a rtli b elg ila r
yig‘indisidan iborat, deb xatoga y o ‘l q o ‘ygan edi.
S h u n d ay qilib, X IX asr fiziologlari bu fanni rivojlantirishda, ayniqsa,
ek sp erim en tal usulini tara q q iy e ttirish d a ju d a k atta yu tuq larga erishgan
b o 'lsa la r h am , fiziologik jara y o n larn in g m o h iyati
m asalasida boshi berk
k o ‘c h a g a k irib q o i g a n e d ila r. Bu m u a m m o n i ru s fiz io lo g o lim i
I.M .S e c h e n o v o ‘zining reflek to r nazariyasi asosida hal qilib b erd i. U
h a m m a fiziologik ja ra y o n la r reflek to r p rin sip id a am alga osh ishin i
isbot etdi.
I.M .S ec h en o v boshlab bergan ishni ikkinchi m ash h u r rus fiziologi
I.P .P avlov (1849—1936) davom ettirdi. Bu olim fiziologiyada yangi soha
— sh artli refleks nazariyasini ishlab chiqdi.
I.P .P av lo v k o ‘proq oliy asab tizim i fiziologiyasi
ustida ilm iy ish olib
bordi va m uhim kashfiyotlar qildi. X ususan, u bosh m iyaning funksiyasi
ham reflektor usulida am alga oshishini isbot qildi.
X IX asr tib b iy o t fa n in in g erish g an m u h im y u tu q la rid a n b iri —
m ikroorganizm lar haqidagi fanning shakllanishi b o ‘ldi. Bu fanga b irin chi
qadam XVII asrda q o ‘yilgan edi. U n i gollandiyalik olim A ntoni Levenguk
bosh lab b ergan edi. L evenguk o ‘zi ixtiro etgan od diy
m ik ro sko p o rqali
a tro f ta b ia tn i tek sh irib , u n d a so n -san o q siz kichik tirik m av ju d o tla r
(m ik ro o rg a n izm la r) m avjudligini an iq lag a n edi. Bu m asalaga bo sh q a
olim lar ham qiziqib qolib, so‘nggi asrlar davom ida ju d a k o ‘p tekshirishlar
o 'tk az d ila r. 0 ‘sha vaqtda m ikroskop ham takom illashtirildi.
Ju d a m ayda
m av ju d o tlarn i (m ik ro b larn i) h a m k o ‘rish im k oniyati paydo b o ‘ldi. Bu
m a v ju d o t la r n i o ‘r g a n a d ig a n m a x s u s f a n la r — m ik r o b io lo g iy a ,
bakteriologiya, virusologiya, parazitologiya va boshqa fanlar kelib chiqdi.
T a b ia td a g i k o ‘zga k o ‘rin m a s m a v ju d o tla rn i h a r ta ra fla m a c h u q u r
o ‘rganish, u lar ich id a zararlilari h am b o ‘lishini k o ‘rsatdi. S hu zararlilari
h a r xil yuqum li kasalliklarni paydo qilishi aniqland i. H a r b ir yuqum li
kasallikning o ‘z m ikrobi borligi m a ’lum b o i d i.
Bu kashfiyotlar, ayniqsa,
X IX asrn in g oxiri va XX asrda k o ‘p qilindi. C h u n o n c h i, 1839 -yild a
nem is o lim i Iogan Lukas S hon lein (1793— 1864) ip sim o n z a m ru g ‘larni
topdi. Bu bilan parazitologiya faniga asos solindi.
M a sh h u r fransuz olim i Lui P aster (1822— 1913) o ‘z tek sh irish lari
natijasida achish jarayoni m ikroblar tufayli ro ‘y berishini aniqladi. 1880-
163
yilda quturish kasalligiga qarshi vaksinatsiya usulini ishlab chiqdi. 1885-
yilda bu usulni birinchi m arta am alga oshirdi.
1876-yilda m a sh h u r nem is olim i R o b ert K ox (18 43 —1910) kuydirgi
kasalligini paydo qiluvchi m ikrobni topdi. 1882-yilda esa sil kasalligining
m ikrobini aniqlad i. 1883-yilda u in so n lar u c h u n eng xavfli b o 'lg a n
vaboning mikrobini aniqladi. Robert Kox jarohatlangan va operatsiya vaqtida
kesilgan jo y d a paydo b o ‘luvchi y iringlanishning sababini aniqladi. Paul
Erlix (1854— 1915) m ik ro b lar h a r xil kim yoviy
m o dd alarga n isbatan
o ‘zlarid a tu rg ‘u n lik xususiyati paydo qilishlari m um k inlig ini isbotladi.
S hunday qilib, yiringli jara y o n lard a m ikroblar sababchi ekanligi m a ’lum
b o ‘ldi. S hunga asosan m a sh h u r ingliz ja rro h i J o z e f L ister (1827— 1912)
aseptika va antiseptika usulini ishlab chiqadi. 1880-yilda K. Ebert ich terlam a
kasalligining m ik ro b in i aniqladi. Shu yili A. L averan tro p ik bezgak
kasalligini q o ‘zg‘atu v ch isin i to p d i. 1885-yilda K. G olji, 1890-yilda D.
G rassi va P.F ellet uch kunlik va to ‘rt kunlik bezgakning q o ‘zg‘atuvchisini
to p d ila r. 1895-yilda rus olim i P .F .B o ro v sk iy te ri ley sh m an io zin in g
q o zg a tu v c h is in i a n iq la d i. 1 8 8 3 -y ild a N .D .M o n a s tirs k iy q o q sh o l
kasalligining m ikrobini topdi. 1886-yilda D .Bryus qora oqsoq (brutsellyoz)
kasalligining sab abch isini aniqladi. 1894-yilda A .Y ersen va A .K ito zato
to u n (o 'la t) kasalligining m ik ro b in i to p d ila r. S hu yili E m il R u (1853—
1933) difteriyaning antito k sin zardobini k ash f etdi. Bu kashfiyot difteriya
kasalligini tu g atish d a m u h im rol o ‘ynadi. 1903-yilda A .N egri
quturish
kasalligining sabab chisini, 1909-yilda am erik alik o lim lar G .R ik k ets va
S .V ild er h a m d a c h e x o lim i S .P ro v a c h e k to sh m a li t i f k asallig ining
sababchisini aniqladilar.
M ikrobiologiya va virusologiya fanining rivojlanishi natijasida, deyarli
ham m a yuqum li kasalliklarning sababchilari aniqlandi. Bu am aliy tibbiyot
sohasidagi k atta yu tu q edi. Bu k ashfiyotlar yuqu m li
kasalliklarga qarshi
profilak tika va davolash tad b irlarin i ishlab ch iq ish im ko niy atin i yaratdi.
A natom iya, fiziologiya va mikrobiologiya sohalaridagi yutuqlar ham da
fizika, kimyo, optika kabi fanlam ing rivojlanishi natijasida yangi diagnostik
va davolash usullari ishlab chiqildi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
