A. A. Q od irov t ib b iy o t

140

---

0 ‘Z B E K X O N L IK L A R I D A V R ID A G I T IB B IY O T
SHAYBONIYLAR DAVRI
XVI asr boshida Idil (Volga) daryosi to m o n id a n kelgan Shayboniyxon 
q o ‘shinlari m am lak atni zabt etdilar.
Shayboniylar o ‘zlarini biz o ‘zbeklarm iz, deb atardilar. U lar bu yerdagi 
m ahalliy o 'z b e k la r (turkiy xalqlar) b ilan q o ‘shilib, yangi d av latn i — 
o ‘zb e k la r x o n lig in i b a rp o e td ila r. S h ay b o n iy x o n S a m a rq a n d n i o ‘z 
davlatining poytaxti, deb e ’lo n qildi. B uxoroni u k a siM a h m u d S u lto n g a. 
berdi. T oshkent va uning atrofidagi yerlam i qarindoshlari K o‘chkinchixon 
va Suyinchxo‘jaga bo'lib berdi.
S h ay bon iy xon M o v a ro u n n a h rd a m u stah k am o ‘rnash ib o lg an id an
so‘ng, X uroson va Xorazm ni zabt etdi. Xurosonga o ‘z o ‘g‘li T em ur Sultonni 
h o k im qilib q o 'y d i. S hun d ay qilib, S hayb oniylar sulolasi tashkil top di. 
Bu su lo laning asoschisi S hay boniyxon a n c h a b ilim d o n o d am edi. U 
ad abiy ot va sa n ’atga qiziqardi. Bu soha ah llarin i q o ‘lla b -q u w a tla rd i. 
T em uriylarga taqlid qilib, m am lakatda fan va m adaniyatni rivojlantirishga 
in tilard i. Bu b o ra d a u b a ’zi ta d b irla rn i ham am alga osh irdi. A m m o, 
tem u riy lar sh o n -sh arafig a yeta o lm adi. D astlabki y illard a esa harbiy 
yurishlar natijasida m am lakat q o ‘shim cha vayronagarichiliklarga uchragan 
edi. S h ay b o n iy x o n ask a rla ri b o sib o lin g a n sh a h a rla rn i ta lo n -to ro j 
qilardilar. B uning natijasida xalq xonavayron b o ‘lardi. U lar o ‘rtasida h ar 
xil kasalliklar tarqalib ketardi. Tarixda o ‘sha davrda bir necha m arta ommaviy 
kasalliklar tarqalib ketganligi m a ’lum .
D avlat b arq aro rlik to p g a n id a n keyin S hayboniyxon x o ‘jalik h ay o tin i 
tartibga solishga qaratilgan b a ’zi tad b irlarn i am alga oshirdi. Bu tad b irlar 
a h o lig a b ir q a d a r y e n g illik la r k e ltir d i, x a lq n in g iq tis o d iy a h v o li 
yaxshilandi. M adaniy hayot yuksala boshladi. B unda bir yangilik — o ‘lkada 
q o g ‘oz ish lab c h iq a rish n in g y o ‘lga q o 'y ilg a n lig i k a tta ro l o ‘y nad i. 
S am arqandda ishlab chiqariladigan "Sultoniy" va "M ir Ibrohim iy" m arkali 
qog‘ozlar dunyo bozorida yuksak baholanardi.
M o v a ro u n n a h r b a ’zi b o sh q a q o ‘shni m am lak atlar bilan savd o-sotiq
v a d i p l o m a t i k a lo q a o ‘rn a td i. C h e t e lla r d a n , x u s u sa n , X ito y va 
H in d isto n d a n choy, qora m u rc h , h a r xil ziravor va doriv o r m ah su lo tla r 
keltirilardi. M am lakatda kattagina qurilish ishlari olib borildi. U lar qatorida 
tibbiy m ask an la r h am b o r edi. Eng m u h im i shuki, shu vaqtga kelib, 
o ‘zbek tilid a yozilgan dastlabki k itoblar paydo b o ‘la boshladi. S hulard an 
b irin ch isi m ash h u r "B oburnom a" edi.
X III bob
141

---

S h ay b o n iy lar h u k m surgan d av rd a tib b iy o t a n c h a g in a y uksaldi. 
S haharlarda kasalxona, nogironlar uyi, dorixona, tibbiy m aktablar b arp o
etildi. M asalan , XVI a s r o ‘rtasida T o sh k en td a "C h o rb o g 1", degan jo y d a 
maxsus kasalxona barpo etilgan edi. Bu kasalxonada asosan harbiy kishilar 
d avolanard ilar. K asalxonada c h u q u r bilim li va yaxshi tajribali h ak im lar 
ishlardilar. Ular kasallangan va jarohatlangan harbiy kishilam i davolardilar. 
0 ‘sha vaqtda 0 ‘zbekiston hududida b ilim don va yaxshi tajribali hakim lar 
ham anchagina edi.
Shayboniylar davrida 0 ‘zbekiston hu d u d id a yashab ijod qilgan taniqli 
h ak im lard a n bizga quyidagilar m a ’lum . M u h am m ad H usayn M im q iy
a s-S a m a rq a n d iy , S hayx Ali ibn S u la y m o n ," Su lto rT A li X u ro so n iv . 
Ubaycfollo ibn Yusu f Ali al-K ah h o l, M ullo M u h a m m ad ibn Y usuf tab ib. 
M iL J ^ ih im m ad TTusavn ai_- (Jcill^va'Tw sR c]alar. 
~
M u ham m ad H usayn M iroqiy as-S am arq an d iy k o ‘proq dorishunoslik 
bilan shug'ullangan. U lb4b-yilda clonshunoslikka'bid katta bir asar yozib, 
u n d a h a r xil shifobaxsh o ‘sim liklarning xossalari, ularni izlab to p ish , 
ulardan dori tayyorlash va q o ‘llash usullarini batafsil bayon etgan. K itobda 
tu rli d o riv o r o ‘sim lik larn in g rangli rasm lari h am berilgan. D o rix o n ad a 
ishlatiladigan asbob-uskunalar, dori saqlanadigan idishlarning surati ham
keltirilgan. M u h am m ad H usayn M iroqiyning kitobi d o rixo na xod im lari 
u c h u n d astu r b o ‘Iib xizm at qilgan. U n d a n tab ib lar ham foydalanganlar, 
ch u n k i, ular k o ‘p in c h a bem orlarga dorin i o ‘zlari tayyorlab berganlar.
Shayx Ali ibn S ulavm on T oshkentda tavallud topgan. T ug ‘ilgan yili va 
vafoti m a ’lum em as. T oshkent m adrasalaridan birida tahsil olgan. S o‘ng 
tibbiyotga qiziqib bu fanni o ‘rgangan. S hayx Ali kah ho l y a’ni k o ‘z 
kasalliklari b o ‘y ich a m utaxassis b o ‘lgan. L ekin, bo sh q a sohalarga h am
qiziqqan. Badiiy adabiyotni ham sevgan. Yaxshi sh e’rlar yozgan. 0 ‘zining 
tibga oid asosiy asari "K ahhollik s a n ’atiga b ag ‘ishlangan risola" k ito bin i 
ham nazm bilan yozgan. K itobda k o ‘zning tuzilishi, k o ‘z kasalliklarining 
kelib chiqishi, u larn i aniqlash va davolash m asalalari b ay o n etilgan. 
K o‘z kasalliklarida ishlatiladigan d orilar h am ko'rsatilg an. Shayx Ali ibn 
S u laym o nning kitobi k ah h o llar u c h u n d a stu r b o ‘lib x izm at qilgan.
F u l t o n A li X u r o s o n i v S a m a r q a n d h u k m d o r i A b u M a n s u r
K o 'c h k in c h ix o n saroyida xizm at qilgan. 0 ‘zi c h u q u r bilim li va yaxshi 
tajribali tabib b o ‘lgan. B em orlarni m uvaffaqiyatli davolab, k o ‘p hurm atga 
sazovor b o ‘lgan. Bu olim ning bizga "D astur al-iloj" ("D avolash dasturi") 
n om li asari m a ’lum . A sarda kishi o rg a n iz m in in g b a rc h a a ’zo larid a 
uchraydigan kasalliklar, ularga tashxis q o ‘yish va davolash usullari batafsil 
b a y o n e tilg a n . S u lto n A li " ^ a s t w ^ a M l o j " g a q o ‘s h im c h a q ilib , 
"M uqadd im aiy d a stu r al-iloj" nom li kitob h am yozgan. Bu kitob b a ’zan
"D astur", debgina ataladi. M uallif "M uqaddim a"ga oldingi asariga kirm ay 
qolgan b a 'z i m asalalarni kiritgan. "M u q ad d im a"n in g m uh im to m o n i
142

---

sh u n d a n ibo ratk i, u n d a salom atlikni saqlash u ch u n q and ay tad b irlarn i 
am alga oshirish kerakligi k o ‘rsatilgan. S ulton Ali X urosoniyning bu kitobi 
ham am aliy tibbiyotda tabiblar u c h u n yaxshi d astur b o ‘lib xizm at qilgan.
, T rnaydu llo ibn Y usuf Ali u l-K a h h o l — T o sh k en tlik k o ‘zga k o ‘ring an 
h a k im la rd a n b o ‘lgan. U T o sh k e n t h u k m d o ri M u h a m m a d D arv esh 
B ahodirxon saroyida xizm at qilgan. 0 ‘zi ch u q u r bilimli va yaxshi tajribali 
tabib b o ig an .
U baydullo K ahholning bizga "B em orlar muolajasi" nom li asari m a’lum. 
Bu asarda olim in so n a ’zolari, u lard a uchray d ig an kassalliklar va ularn i 
davolash usullari bayon etilgan. K itob ikki qism dan iborat. B irinchi 
qism da tu rli a ’zolarning kasalliklari h aq id a m a ’lu m o t berilgan. Bu qism
m u q ad d im a, 18 b o ‘lim va xulosadan iborat. 0 ‘z navbatida h ar b ir b o ‘lim 
bir necha kichik b o ‘lim chalarga bo'lin gan.
K ito b n in g m u q ad d im asid a m u allif tib ilm i, u n in g vazifasi va xalq 
s a lo m a tlig in i sa q la sh d a g i o ‘rn i h a q id a fik r y u rita d i. M u a llifn in g
y o z ish ic h a , ta b ib n in g asosiy vazifasi eng avvalo k ish ila r so g ‘lig ’ni 
saqlash, kasalliklarga t o ‘g ‘ri tashxis q o ‘yish va davolashdan iborat.
K ito b d a g i 18 q ism n in g h a r b irid a am aliy tib b iy o tn in g m u h im
m asalalari bayon etilgan. D astlab m iya, uning kishi hayotidagi aham iyati 
t a ’rifla n a d i. S o 'n g b o sh m iy a d a u c h ra y d ig a n k a sa llik la r, u la rn in g
alo m a tla ri, tashxis q o ‘yish va davolash ch o ralari k o ‘rsatiladi. O lim bu 
yerda m uhim miya kasalliklaridan ruhiy hastalikni ham alohida ko ‘rsatgan. 
S h u n d a n keyin k o ‘z, q u lo q , to m o q , b u ru n , havo tash u v ch i y o ‘llar 
(tra x e y a , b ro n x la r) k a sa llik la ri b a y o n e tilg a n . S o ‘ng q u y iro q d a g i 
org an lard a (yurak, o ‘pka, qizilo ‘ngach, o shqozon, ichaklar, jig ar, siydik 
q o p ch a si, erkak va ayol jin siy a ’zolari) kasalliklari h aq id a m a ’lu m o t 
berilgan. K ito b d a ziynat (kosm etika) va toksikologiya m asalalariga ham
to ‘xtaladi. K itobning b ir b u tu n qism i (17 -q ism ) b o lalar kasalliklariga 
b ag ‘ishlang an. X ususan, b u q ism d a bolalik davrining gigiyenasi, b o lan i 
t o ‘g‘ri tarb iy a qilish, b o lalard a u ch ray d ig an kasalliklar, ularn i davolash 
m asalalari bayon etilgan.
"B e m o rla r m uolajasi"ning oxirgi 18-qism i u m um iy kasalliklar va 
ularni davolash usullariga bag‘ishlangan. X ususan, um um iy kasalliklarni 
an iq lash , tashxis q o ‘yish va davolash usullari ko'rsatilg an .
K itobning xulosasida h ar xil kasalliklarning oqibati, krizlar, o ‘lim ning 
sabablari kabi m uhim m asalalar yoritilgan.
"B em orlar m uolajasi"ning ikkinchi qism i d o rilar haq id a. X ususan, 
u n d a m urakkab d o rilar bayon etilgan. M urakkab d o rilarn i tayyorlash va 
ishlatish usullari k o ‘rsatilgan.
U b a y d u llo k a h h o l m utaxassisligi b o ‘y ich a k a h h o l ( k o ‘z ta b ib i) 
hisoblansa ham , u um um iy tibbiyot m asalalari bilan k o ‘p shu g'ullan gan .
143

---

M ullo M u h am m ad ibn Y usuf kahh ol o ‘z davrining k o ‘zga k o ‘ringan 
ta b ib l a r i d a n b iri e d i. U o ‘s h a v a q td a g i S a m a r q a n d h u k m d o r i 
A bdullatifxonnin g shaxsiy tabibi b o ‘lgan.
M ullo M uham m ad ibn Y usuf kahhol ko‘z kasalliklari sohasida tajribali 
m utaxassis b o ‘lgan. K asalliklarni m uvaffaqiyatli davolab, k o ‘p hu rm atg a 
sazovor b o'lgan. O lim k o ‘z kasalliklarini aniqlash va ularni davolashdagi 
ta jrib a la rin i u m u m la sh tirib , "Z u b d at u l-k a h h o lin " (" K a h h o llik n in g
m ohiyati") n o m li asa r yaratgan. Bu asard a tu rli k o ‘z kasalliklarining 
belgilari, u larn i an iq lash , tashxis q o ‘yish va davolash usullari b ayo n 
etilgan. K itob ko ‘zi hastalikka uchragan bem orlarni davolashda tabiblarga 
q o ‘llanm a b o ‘lib xizm at qilgan.
M ulla M u h a m m a d K a h h o l k o ‘z k asalliklari b o ‘y ich a m utaxassis 
hisoblansa ham , u boshqa kasalliklarni davolash bilan h am shug‘ullangan. 
M asalan , u isitm ali kasalliklarga b ag ‘ish lan g an "T ahqiq u l-x u m m iy a t 
("Isitm ali kasallik larni aniqlash") n o m li asar h am yozgan. B u lard an
tash q ari to m irn i tek sh irish usuliga b ag 'ish la n g a n asari ham m a ’lum . 
U m u m an b u hakim k o ‘p qirrali bilim va tajribaga ega bo'lgan.
0 ‘sha v aq td a 0 ‘zbekisto n d a M irm u h a m m a d H usayn al-O q iliy ism li 
h akim b o ‘lgan. A m m o , bu h akim h aq id a q o ‘lim izda y etarli m a ’lu m o t 
y o ‘q. U n in g "M a h zan al-adviya" ("D avo boyligi") nom li asari borligi 
m a 'lu m , xolos. Bu a s a r h a r xil d o rila r va u la rd a n fo y d a la n ish g a
bag‘ishlangan.