|
8 Деньги, кредаг, банки: учебник/кол. авт.: под р едчасл дезгт. науки РФ, д.э.н. проф. О ИЛ авруш ина. - 5 - в изд.,
стер. -М .: КНОРУС, 2007. -С , 25.
13
Muomalada oltin tangalar to‘lov vositasini bajarganda ular haqiqiy
pul sifatida o‘zining sohibiga iqtisodiy zarar keltirmaydi va avtomatik
ravishda boshqarilib turish xususiyatiga ega bo‘lgan. Ya’ni, ulami
hozirgi paytdagi kabi qog‘oz pullami emissiyasi orqali tartibga solib
turishga ehtiyoj bo‘lmagan. Agar oltin tangalaming hajmi ehtiyojdan
ortib ketadigan boisa, ular boylik sifatida avtomatik tarzda
jamg‘armaga oladi, aksincha bolganda esa toiov vositasi sifatida
muomalaga chiqadi. Shu bois ham oltin tangalar to io v vositasini
bajargan paytda pul tizimini tartibga solish apparati va pul - kredit
siyosatini amalga oshirishga ehtiyoj bolmagan.
0 ‘zbekiston hududida dastlabki metall tangalar
miloddan ilgarigi
VI asrda Ahmoniy shoh Doro I tomonidan zarb etilgan. Ushbu metall
tangalaming oglrligi 8,4 grammni tashkil etgan boiib, «darik» deb
nomlangan tilla tangalar ekanligi taxmin qilinadi. 0 ‘sha vaqtlarda, ya’ni
miloddan ilgarigi VI - IV asrlarda hozirgi 0 ‘zbekistonning asosiy qismi,
ya’ni Xorazm, Sug‘diyona va Sak qabilalari yashagan hududlar
Ahmoniylar davlati tarkibida bolganini hisobga olsak, ushbu «darik»lar
0 ‘zbekiston zaminida amal qilgan bizga ma’lum birinchi tangalar
boigan desak xato qilmaymiz.
Miloddan awalgi 330 - 327 yillarda makedoniyalik Iskandar
Ahmoniylar saltanatini tor - mor qilib, hozirgi 0 ‘zbekiston zaminida
joylashgan Baqtriya va Sug‘diyonaga bostirib kiradi. Makedoniyalik
Iskandar sur’ati tushirilgan tangalardan vazni 4,1 g. boigan kumush
draxma, vazni 8,2 g. boigan kumush didraxma (ikki draxma) hamda
vazni 16,4 g. boigan kumush tetradraxma (to‘rt draxma)lar zarb qilinib,
ular muomalada bolgani ma’lum. Shuningdek, vazni 8,4 g. boigan
oltin tanga (starer) va vazni 40 grammdan ortiq boigan kumush
dekadraxma ham zarb qilingan.
Yunon - Baqtriya davlati tomonidan zarb etilgan tangalardan 100
donaga yaqini Qashqadaiyo viloyatining Kitob tumanida topilgan.
Ushbu davlat pul tizimi asosini o‘sha paytda draxma, didraxma,
tetradraxma va dekadraxmalar tashkil etganligi tarixiy manbalardan
ma’lum.
0 ‘rta Osiyo eramizning V asrida tarixan qisqa muddat davomida
sosoniylar tasarrufida boigan. Bu davrda hozirgi 0 ‘zbekiston hududida
turli davrlarda zarb etilgan tangalar muomalada boigan. Jumladan,
sosoniylar tangalari asosan oltin, kumush va bronzadan zarb qilingan
14
boiib, ularda sosoniy shohlariing suratlari bilan birga, turli hayvonlar
va qushlar aksi ham tushirilgan.
Hozirgi 0 ‘zbekistonning asosiy qismi V asming ikkinchi yarmida
Sirdaryoning sharqiy sohilidan kirib kelgan deb taxmin qilinayotgan va
tarixda eftaliylar nomi bilan qolgan qabilalar tomonidan bosib olinadi.
Eftaliylar davrida 0 ‘rta Osiyo asta-sekin rivojlana boshlagan.
Xalqaro savdo ham rivojlangan. Tashqi savdo asosan Xitoy, Hindiston,
Eron va Vizantiya (Rum) bilan amalga oshirilgan.
Eftaliylar dastlabki paytlarda sasoniy hukmdorlari Bahrom va
Perozning kumush tangalaridan keng foydalanishgan. Buning asosiy
sababi sifatida sosoniylar tomonidan eftaliylarga o‘lpon sifatida
to‘langan juda
ko‘p
miqdordagi
kumush
tangalar
xazinada
to‘planganligiga bog‘liq deb taxmin qilinadi.
Eftaliylar hukmronligi davrida juda ko‘p miqdorda, bazi
ma’lumotlarga qaraganda 200 dan ko‘proq marta metall tangalar zarb
qilingan. Har bir viloyat, har bir yarim qaram hudud o‘zi tanga zarb
qilish huquqiga ega bo‘lgan.
Umuman, V - VI asrlarda hozirgi 0 ‘zbekiston hududiga shimol va
sharq tomonlardan turli ko‘chmanchi xalqlar tinimsiz bosqinchilik qilib
kirib kela boshlaydi. VIII asming o‘rtalarida 0 ‘rta Osiyo arablar
tomonidan bosib olinib, o‘lkada islom dini joriy etiladi va qadimiy yurt
Movarounnahr deb atala boshlaydi. Shu davrdan boshlab muomalada
boigan metall tangalar ko‘rinishida o‘zgarishlar yuz bera boshlaydi.
Asta - sekin tangalardan shoh va hokimlaming sur’atlari o‘mini islom
oyatlari egallaydi. Natijada «kufi» nomi bilan tarixda ma’lum boigan
tangalar davri boshlanadi.
Islom imperiyasida markazlashtirilgan boshqaruv tizimi tashkil
etilgandan keyin xalifa Abdumalik 696-yilda imperiyaning butun
hududida yagona pul tizimini joriy etdi. Shu davrdan boshlab, yirik
savdo bitimlarini amalga oshirish uchun vazni 4,3 gramm boigan oltin
dinor zarb etilgan. Maosh va soliqlar toiovi uchun vazni 2,8 gramm
boigan kumush drahmalar chiqariladi. Kundalik savdo - sotiq esa mis
tangalar - fuluslar yordamida (yunoncha «follis» hamyon ma’nosini
anglatadi) amalga oshirila boshladi. Bu pul birliklari Movarounnahrda
ham o‘sha davrda muomalada boigan.
IX asrga kelib, Movarounnahrda somoniylar davlati
vujudga
keladi. Somoniylar xalifa hukmronligini rasman tan olishgan bolsada,
ular amalda mustaqil edilar. Somoniylar davlatining poytaxti Buxoro
15
shahri
bo‘lgan.
Somoniylar
davlati
o‘z
tasarrufiga
hozirgi
0 £zbekistonning asosiy qismi, Turkmaniston va Tojikiston hamda
Eronning Xuroson viloyatini qamrab olgan, markazlashgan davlat edi.
Bu davlat taxminan 120 yildan ko‘proq muddat davomida mavjud
boidi.
XII asming o‘rtalarida, xorazmshoh Otsiz davriga kelib, Xorazm
davlati kuchayib ketadi. XII asming 80-90-yillariga kelib Xorazm
o‘ziga Movarrounnahr, Eron, Forsiy Iroqni
bo‘ysundiradi. Xorazm
davlati xorazmshoh Tekash (1172 - 1200-yillar) va uning o‘g ii
Muhammad (1200-1220-yillar) hukmronligi davrlarida ayniqsa gullab-
yashnagan.
Xorazmshohlar davlatida ham an’anaviy musulmon pul birliklari -
oltin dinorlar, kumush dirhamlar va mis fuluslari muomalada bo‘lgan.
Bu tangalarda ham an’ana tarzida xalifa nomi qayd qilinib, undan so‘ng
xorazmshoh nomi bitilgan.
Mo‘g ‘ullar istilosi davrida (1220-yil yozidan) Xorazmda va uning
tobeligidagi hududlarda vazni 1,8-1,9 grarnm boigan kumush dirhamlar
muomalada boigan. Mayda savdo - sotiq uchun mis pullar chiqarilgan.
Mo‘g‘ullar zulmiga qarshi xalq bosh ko‘taradi. Bu harakat tarixda
«Sarbadorlar» qo‘zg‘oloni deb nom olgan. Bu qo‘zg‘olon natijasida
Samarqanddan mo‘g‘ullar haydab chiqariladi. 1370-yilda Samarqand
taxtiga Amir Temur o‘tiradi va «Buyuk Temur» saltanatini barpo etadi.
Ushbu imperiya tarkibiga hozirgi
Oczbekiston,
Turkmaniston,
Tojikiston. Qirg‘iziston,
Afg‘oniston, Armaniston. Eronning barcha
hududi, Iroq, Hindiston, Ozarboyjon, Gruziya, Qozogistonning bir
qismi kirgan. Katta miqdorda vazni 2 grammni tashkil etgan oltin
dinorlar, shuningdek, vazni 1,8 gramm boigan kumush tangalar -
miralar ham zarb etila boshlagan.
Amir Temuming 40 dan ortiq tanga zarbxonalari boiganligi va bu
yerlarda zarb etilgan oltin va kumush tangalar Yevropada ham mashhur
boiganligi haqida ko‘p maiumotlar mavjud. Birgina G‘arbiy Eron va
Ozarboyjonda Amir Temuming nomi bitilgan 120 turdan ortiq oltin va
kumush tangalar muomalaga kiritilgan9.
Rossiyada XIX asrda va XX asming boshlarida naqd pul shaklida
oltin tangalar keng qoilanilgan, xususan 1895 - 1897-yillardagi pul
islohotlaridan keyin ham birinchi jahon urushiga qadar muomalada o‘n
9
Do'stlaringiz bilan baham: | 
