A. A. Omonov, Т. М. Qoraliyev kredit va banklar

9.3.3. Iste’mol (ipoteka) krediti
,2Хонказаров K.X. ва бошкалар. 'Узбекистон совет жциклопедиаси Энциклопедия лугат Том - 2 -Т : 1988. 323 б.
53 
Захаров B.C., Дробозина Л. А., Красавина Л.Н и др. Финансово - кредитный словарь Том - 1. -М.. “МнФ” 
1984. - С . 477.
170

---

Birinchi holat, ipoteka - bu garov. Garov mavjud ekan - ipoteka 
mavjud boiadi, garov mavjud boim asa ipoteka ham boimaydi, bu 
kredit ipoteka krediti hisoblanmaydi. Ushbu holatni yanayam aniqroq 
qilib aytadigan boisak, bank qarzdorga uy joyni yer, kvartira yoki 
uchastkani garovga qo‘yish orqali kredit berdi. Ushbu kredit qarz 
oluvchi tomonidan qanday maqsadga ishlatilsa ham bu kredit ipoteka 
krediti hisoblanadi. Demak, kreditni olishga garov sifatida ko‘chinas 
mulk 
q o ‘y i k l i m i ,
ushbu kredit qanday maqsadga ishlatilishidan qat’iy 
nazar bu ipoteka hisoblanadi.
Ikkinchi xolat, bank qarz oluvchiga uy-joy olish uchun 
ta’minlanmagan kredit berdi, ya’ni 
garov sifatida kredit oluvchi 
tomonidan hech qanday narsa qo'yilmadi. Vaholanki, bankdan olingan 
kredit mablag‘i u y - j o y (kvartira) sotib olish uchun foydalanilsa - da, 
ushbu kredit ipoteka krediti hisoblanmaydi. Chunki, garov mavjud emas, 
demak garov mavjud emas ekan ipoteka ham mavjud boimaydi.
Ipoteka so‘zi (atamasi)ni kelib chiqishining tub ildiziga e’tibor 
qaratganimizda, uning vujudga kelishi va shakllanishining asosida 
qadimgi greklarning qarz berish munosabatlari yotganligi ma’lum 
boiadi.
Demak, manbalarga ko‘ra, ipoteka atamasi birinchi marta 
eramizdan oldingi VI asrda Gretsiyada vujudga kelgan. Qadimgi greklar 
qarz oluvchini kreditor oldidagi majburiyati evaziga yemi tikishgan. 
Qarz oluvchining yer maydonining chetiga maxsus yog‘och o‘matilgan 
boiib, unda ushbu yer garov vazifasini oiayotganligi haqidagi yozuv 
qayd etilgan. Bu yog‘och ustun «ipoteka» deb atalgan, yunon tilida 
«tirgovich», «роуа», «taglik» ma’nolarini anglatgan54.
Bizning nazarimizda, ipoteka atamasining vujudga kelishi va uning 
ma’nosi yuqoridagi matnda, atroflicha, to iiq va aniq berilgan. Shu bilan 
birga, mazkur ta’rif uning dastlabki vujudga kelishi jarayonidagi 
mohiyatini anglatish bilan birga, hozirgi kundagi ipotekaga xos boigan 
xususiyatlami to iiq ochib berishga xizmat qilmaydi, albaita, bu tabiiy 
holat, chunki iqtisodiy rivojlanish jarayonlari va munosabatlaming 
takomillashuvi 
ipoteka 
atamasining 
ham 
rivojlanishi 
va 
takomillashuviga sabab boimoqda. Quyida ipoteka atamasiga berilgan 
ta’rifda fikrimizning tasdig‘ini kuzatishimiz mumkin.
Demak, ipoteka - (grek. hypotheke - zaklad, garov ) - ko‘chmas 
mulk ko‘rinishidagi garov (asosan yer va binolar) boiib, asosiy maqsad
54 ЕфремоваB.M. Тальковый словарь. -М.: “Инфра - М”, 1997. -С. 321.
171

---

ssudani olishga qaratilgan. Ipoteka shunday garov turiki u kreditoming 
qo‘liga berilmaydi, balki qarzdorning ixtiyorida qoladi55,
Masalan, yuqorida qayd etilgan moliya - kredit lug‘atida unga 
quyidagi tavsiflar berilgan. «Ipoteka krediti - uzoq muddatli ssuda 
bo‘lib, kapitalistik mamlakatlarda yer va ishlab chiqarish hamda yashash 
uchun qurilgan binolami garovga qo‘yish asosida beriladi. Quldorchilik 
tuzumi davrida vujudga kelgan bo‘lib, feodalizm davrida kengaydi, 
biroq kapitalizm sharoitida rivojlandi. XIX asming o‘rtalaridan boshlab 
ipoteka krediti sifatida ixtisoslashgan - ipoteka banklari tomonidan, 
qator 
mamlakatlarda qishloq xo‘jaligi va boshqa 
tijorat banklari 
tomonidan berila boshladi. Revolyutsiyaga qadar Rossiyada dvoryan va 
yerli (zemelnbie) banklar tomonidan berilgan».
; Taniqli iqtisodchi olim, professor O.I. Lavrushin «ipotekali kredit
- ko‘chmas mulk, yer maydoni garovi ostida berilib, bozor iqtisodiyoti 
sharoitida faol ishlatiladigan kreditning bir shakli hisoblanadi. Yer 
mulkiga ega tashkilotlar va ixtiyorida xususiylashtirilgan xonadoni 
(kvartira), yer maydonlari bo‘lgan aholiga bozor iqtisodiyotiga xos 
boigan kredit munosabatlariga kirishish imkonini beradi56, deya 
ta’kidlaydi. Olim ipoteka kreditiga bergan ta’rifida uning bozor 
iqtisodiyoti sharoitida yuz berishi, shuningdek, aholining xonadoni va 
yerini xususiylashtirish lozimligiga alohida e’tibor qaratgan.
«Ipotekali kredit -deya ta’kidlaydi, yana bir rossiyalik olim
A.S.Neshitoy, uy - joy olish, qurish yoki yemi sotib olish uchun 
beriladigan kredit. Odatda, ushbu kreditni banklar va ixtisoslashtirilgan 
bank bo‘lmagan moliya - kredit institutlari taqdim etadi»57. Bu yerda 
ipoteka kreditini olish uchun qo‘yiladigan garov obyektining ahamiyati 
xususida fikr bildirilmagan. Chunki, yuqorida ta’kidlagammizdek, agar 
kreditning garovi sifatida mulk qo‘yilmas ekan u ipoteka krediti 
hisoblanmaydi38.