A. A. Omonov, Т. М. Qoraliyev kredit va banklar

pul shaklini
vujudga kelishiga zamin bo‘ldi. Kreditning pul 
shaklini vujudga kelishi, uning kreditor va qarzdorga qulaylik jihatiari 
xususida batafsil to‘xtalishga, firkimizcha, ehtiyoj mavjud emas. 
Chunki, kreditor jamiyatdagi vaqtinchalik bo‘sh pul mablaglarini 
tegishli shartlar asosida o‘ziga jalb etib, ushbu mablaglarga ehtiyoji 
boigan yuridik va jismoniy shaxslarga qaytarishlik, tolovlilik, 
muddatlilik va ta’minlanganlik asosida beradi. 0 ‘z o‘mida qarzdor ham 
ushbu kredit summasini belgilangan muddatlarda tegishli tolovlar 
asosida kreditorga pul ko‘rinishida qaytaradi.
Pul juda likvidli va qulay ayirboshlash vositasi bolganligi tufayli 
kreditning pul (qiymat) shakli keng tarqaldi, buning natijasida kreditning 
tovar shakli o‘z o‘mini sekinlik bilan kreditning pul shakliga bo‘shatib 
berdi.
Kreditning yuqorida qayd etilgan shakllari bilan birga uning 
aralash shakli
ham amal qiladi. Kreditning ushbu shakli uning tovar va 
pul shaklini o‘zida mujassam etadi. Bunda kredit tovar yoki pul shaklida 
berilishi mumkin, uni qaytarishda ham qarzdor olgan kreditini pul yoki 
tovar ko‘rinishida kreditorga qaytarishi mumkin. Aynan mana shu 
teskari bogliqlik kreditning aralash shaklini o‘zida ifoda etadi. 
Kreditning ayirboshlash shakliga misol sifatida tijorat kreditini 
keltirishimiz mumkin. Masalan, tovar sotuvchi yoki xizmat ko‘rsatuvchi 
tashkilot sotib oluvchining moliyaviy muammolari mavjud hollarda 
sotilgan tovarlar va xizmatlarga toiovni kechiktiradi, kechiktirilgan 
to io v keyinchalik qo‘shimcha to io v asosida amalga oshiriladi. Mazkur 
masala keyingi paragraflarda batafsil ko‘riladi.
Umuman olganda, yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, kreditning 
shakllari xususidagi turli fikrlaming mavjudligi mazkur masalalar ustida
47 Деньги, кредит, банки: Учебник для вузов Под. ред. проф. Щегорцова В А. -М.Ю НИГИ-ДАНА, 2005. 
-С.
181.
165

---

qator ilmiy tadqiqot ishlari amalga oshirishni davom ettirish zarurligidan 
dalolat beradi. Shu bilan birga, kreditning shakllari uning turlarida 
yanayam aniqroq namoyon bo‘ladi.
Xususan, kreditning turlari bo‘yicha ham turlicha qarashlar mavjud 
bo‘lib, rossiyalik ayrim iqtisodchi olimlar kreditning firmalar o ‘rtasida 
(xo‘jalik) krediti (1), bank krediti (2), fuqarolik (shaxslar o‘rtasidagi) 
kredit (3), davlat krediti (4), xalqaro kredit (5) va iste’mol kreditlari (6) 
mavjudligini ta’kidlaydi48.
Rossiyalik boshqa iqtisodchi olimlar bank krediti (1), xo‘jalik 
(tijorat) krediti (2), davlat krediti (3), xalqaro kredit (4), fuqarolar 
(xususiy, shaxsiy) kredidari (5) mavjudligini e’tirof etishadi49. Yana bir 
taniqli iqtisodchi olim, professor O.I.Lavrushin tahriri 
ostida 
tayyorlangan darslikda kreditning bank krediti (1), xo'jalik (tijorat) 
krediti (2), davlat krediti (3), xalqaro kredit (4), ishlab chiqarish va 
iste’mol kreditlari (5) amal qilishi hamda bulardan tashqari kreditning 
bevosita va bilvosita, namoyon boluvchi vayopiq, eski va yangi, asosiy 
va qo‘shimcha, rivojlangan va rivojlanmagan turlari mavjudligi 
ta’kidlanadi50.
Professor SH.Abdullayeva kreditning bank, tijorat, iste’mol, 
davlat, xalqaro va sudxo‘rlik turlari mavjudligi xususidagi fikrlami 
bayon etadi V
Yuqoridagi fikrlardan ko‘rinib turibdiki, iqtisodchi olimlar 
kreditning turlariga mavjud ijtimoiy - iqtisodiy jarayonlardan kelib 
chiqib turlicha yondashganlar. Fikrimizcha, kreditning turlariga tavsif 
berishda ulaming amaliyotda qollanilishi va iqtisodiy samaradorligiga 
e’tibor qaratish maqsadga muvofiq. Shu nuqtayi nazardan, davlat krediti 
(1), bank krediti (2), iste’mol (ipoteka) kreditlari (3), tijorat krediti (4), 
xalqaro kredit (5) mavjudligini e’tiborga olish maqsadga muvofiq.