A. A. Karimov j. E. Kurbanbayev s. A. Jumanazarov

14.2. Tayyor mahsulotni ombordagi va buxgalteriyadagi hisobi
Korxonalarda tayyor mahsulot hisobi vazifalarini aniq tashkil 
qilish maqsadida ular omborda va buxgalteriyada hisobga olib boriladi. 
Pirovard, iste’molga yaroqli bo‘lgan mahsulot texnik nazorat bo ‘limi 
tomonlaridan tekshirilganidan so‘ng omborga 
topshiriladi. Tayyor 
mahsulotni omborga qabul qilishda topshirish nakladnoyi yoki mahsulot 
topshirish vedomostida rasmiylashtiriladi. Bu hujjatlarda topshimvchi 
sex, topshirilish muddati, mahsulotning nomenklatura raqami, uning 
soni, reja tannarxi va tegishli moddiy javobgar shaxslaming imzosi 
ko‘rsatiladi. Qabul hujjatlari asosida buxgalteriya mahsulot topshirish 
vedomostini yuritadi. Bajarilgan ish yoki xizmatlar qabul qilish- 
topshirish dalolatnomasi bilan rasmiylashtiriladi.
Omborlarda mahsulot harakatining miqdor ko‘rsatkichlaridagi 
hisobivaraqlarda yuritiladi. Varaqaga har bir kirim va chiqim hujjatlari 
asosida mahsulot harakati bilan b o g iiq operatsiyalar yozib boriladi. 
Tayyor mahsulotning ombordagi hisobi operativ buxgalteriya usulida 
tashkil qilinadi, yani har bir buyum nomenklatura raqamiga ombor 
materiallari hisob kartochkasi ochiladi (№ M -l7) tayyor mahsulotning 
kelib tushishi va chetga borilishi bilanoq ombor xodimi hujjatlar asosida 
ulaming sonini kartochkalarga yozib qo ‘yadi va har bir yozuvdan keyin 
hisoblab qo‘yiladi. Buxgalter har kuni tugagan sutka uchun ombordan 
hujjatlami qabul qilib olishi kerak (qabul qilish-topshirish nakladnoyi, 
buymq-nakladnoy, tovar-transport).
Ombor hisobining to ‘g ‘ri yuritilganligi ombor hisobi kartochkasiga 
buxgalteming imzosi bilan tasdiqlanadi. Moddiy javobgar shaxs ombor 
hisobi kartochkalari asosida har oyda tayyor mahsulot nomenklaturasi, 
o‘lchov birligi soniga tayangan holda tayyor mahsulotning qoldiq hisobi
4 4 7

---

vedomostini to ‘ldiradi. Bu yerda hisob baholari bo ‘yicha qoldiqlar 
taksirovka 
qilinadi 
va 
buxgalteriya 
hisobi 
m a’lumotlari 
bilan 
solishtiriladi. M ahsulot kirimi va chiqimi bilan b o g iiq muomalalar 
rasmiylashtirilgan dastlabki hujjatlar ombor varaqlariga yozilganidan 
keyin buxgalteriyaga topshiriladi. Bu yerda hujjatlar tekshiriladi, 
guruhlanadi va ular asosida tegishli hisob registrlari tuziladi. Tayyor 
mahsulot harakatining pul shaklida ifodalangan hisobi ombor hisobi 
m aium otlari asosida buxgalteriyada yuritiladi.
Tayyor mahsulot harakati hisobini to ‘g ‘ri tashkil qilish korxona 
tomonidan ishlab chiqilgan buyum turlari nomining ro‘yxati -
nomenklaturasidan foydalanish katta ahamiyatga ega. Uni 
tuzish 
asosida tayyor mahsulotni turkumlash, yani, ushbu korxonada ishlab 
chiqiladigan bir m ahsulot turini boshqa mahsulotlardan ajratib turuvchi 
ma’lum belgilari yotadi. Nomenklatura ro‘yxatini tuzishda asos qilib 
quyidagi belgilar olinadi: model, fason, artikul, marka va hokazo. Har 
bir mahsulot turiga nomenklatura raqami biriktiriladi, u turli sonlardan 
iborat b o iad i. Hisob-kitobning jum al - order shaklida tayyor mahsulot­
ning analitik hisobi 16-qaydnomada yuritiladi. Bu qaydnoma to ‘rtta 
boiim dan iborat b o iib ular quyidagilardan iborat:
1 -b oiim “Tayyor mahsulotning pul shaklidagi harakati” deb 
nomlanadi va unda mahsulotning hisobot oyi boshlanishiga q o ld ig i, 
omborga qabul qilingan xaridorlarga j o ‘natilgan va hisobot oyi oxiriga 
q o ld ig i 
hisobida qabul qilingan baho hamda haqiqiy tannarxda 
ko‘rsatiladi.
2 -b o iim “Jo ‘natilgan va sotilgan mahsulotlar” deb nomlanib, unda 
j o ‘natilgan m ahsulotlaming analitik hisobi xaridor korxonalar nomiga 
yozilgan har bir to io v talabnomasi bo‘yicha alohida yuritiladi.
3 -b o iim “T o ia n g an va toianm agan schyotlar haqida umumiy 
m aium otlar” deb nomlanib, unda j o ‘natilgan va sotilgan mahsulotlar 
to‘g ‘risida umumiy maiumotlar ko‘rsatiladi.
4 -b o iim d a soliq bo ‘yicha soliq 
idoralari bilan hisob-kitob 
m aium otlari keltiriladi.
448

---

Hisobot davri oxirida 16-qaydnomaning oylik jam i summasi 11- 
jum al orderga ko‘chiriladi. Bu jurnal-order ikki bo iim d an iborat b o iib ,
1-bo‘limida tayyor mahsulot, realizatsiya bilan b o g iiq xarajatlar 
hisobvarag‘i, jo ‘natilgan tovarlar, sotish, xaridor va buyurtmachilar bilan 
hisob-kitob hisobvarag‘ining krediti bo‘yicha yozuvlar keltiriladi. 
Ikkinchi bo‘limda mahsulot sotish bo‘yicha analitik hisob m a’lumotlari 
keltiriladi. 16-qaydnoma va 11-jurnal-order asosida tuziladigan tovami 
sotish haqidagi hisobotda quyidagi ko ‘rsatkichlar k o ‘rsatiladi: sotilgan 
mahsulotning reja tannarxi, reja va haqiqiy tannarx o'rtasidagi farq, 
sotish bilan b o g iiq xarajatlar hisobvarag‘i, soliq, sotishdan olingan 
tushum va oxirgi moliyaviy natija, y a ’ni foyda yoki zarar summasi.
Tayyor mahsulotni j o ‘natishni hisobga olish. Ombordan tayyor 
mahsulot xaridorlarga korxonaning sotish b o iim i buyrug‘iga asosan 
jo ‘natiladi. Mahsulotni sotish xaridor korxonalar bilan tuzilgan 
shartnoma va jo ‘natish grafigiga muvofiq amalga oshiriladi. Sotish 
rejasini bajarishda xaridorlarga j o ‘natilgan mahsulot hisobini to ‘g ‘ri 
tashkil qilish maqsadga muvofiqdir. Buni mahsulot ortib j o ‘natishdan 
tortib to uning uchun xaridorlardan pul kelib tushgunicha b o ig a n tovar 
mahsulotining harakatini doimiy ravishda kuzatib turish kerak. Bunday 
nazorat har bir dastlabki hujjat bilan j o ‘natilgan mahsulot b o ‘yicha 
alohida yuritilib, shu mahsulotning qachon va kimga jo ‘natilganligi, 
uning y o id ag i harakatiga qancha vaqt ketishi kerakligi va haqiqatda 
qancha vaqt ketganligi, qanday xaridorlar mahsulotni qachon qabul qilib 
olganliklari va qachon pulini to‘lash kerakligi, qanday xaridorlar ularga 
jo ‘natilgan 
mollar 
uchun 
pul 
to ‘lamagan 
va 
nima 
uchun 
to‘lanmaganligini, xullas, y o id ag i barcha tovar mahsulotning taqdiriga 
doir masalalar haqida xabardor b o iib turish imkonini beradi.
Schyot-faktura yoki to io v talabnomasining alohida boim asida 
tara va qadoqlash qiymati hamda xaridor tomonidan to ianadigan temir 
yo‘l b o ‘yicha tarif summasi ko‘rsatiladi. Bazida xaridor tomonidan 
toianishi lozim b o ig a n temir y o i tarifi bo‘yicha summaga umumiy 
mahsulotning sotish bahosi qo‘shib ko‘rsatilishi mumkin. Q o‘shilgan 
qiymat so lig i summasi alohida b o iim d a ko‘rsatiladi. Mol yetkazib
4 4 9

---

beruvchi va xaridor o ‘rtasida tuzilayotgan shartnoma vaqtida franko-joy 
to ‘g ‘risida to ‘xtalib o ‘tiladiki, bunda mahsulotni ortib j o ‘natish bilan 
bog‘liq xarajatlami mol yetkazib beruvchi o‘z zimmasiga oladi. Franko- 
joyning quyidagi turlari mavjud: Franko-ombor mol yetkazib beruvchi. 
Bunda mahsulot ortib j o ‘natish bilan bog‘liq xarajatlami mol yetkazib 
bemvchi korxona to ‘lov-talabnomasiga qo‘shadi (ombordagi ortib 
tushurish ishlarining qiymati temir yo ‘l tarifi va yetkazib berish 
xarajatlari). Franko-stansiya j o ‘natish shunday narxki, u mol yetkazib 
bemvchi to io v talabnomasining 
summasi, temir y o i tarifi va 
mahsulotni vagonga ortish xarajatlari yig‘indisidan iborat. Belgilangan 
stansiyagacha franko-vagon shunday narxki, bunda mol etkzib bemvchi 
to‘lov talabnomasiga faqat temir y o ‘l tarif summasini qo‘shadi.
Belgilangan stansiyagacha franko. Bunda j o ‘natish bo‘yicha 
barcha xarajatlar temir y o i tarifi qo‘shilgan holda mol yetkazib 
bemvchi tomonidan to ia n a d i. Narxning franko ombor xaridor turida 
mol yetkazib beruvchi k o ‘rsatilgan xarajatlardan tashqari xaridoming 
stansiyadagi ortib tushirish ishlari, uning ombordagi va omborga 
yetkazib berish ishlari bo ‘yicha xarajatlami to iiq qoplaydi. Bizning 
respublikamizda eng keng tarqalgan turi franko stansiya j o ‘natish 
hisoblanadi.
X o‘jalik shartnomasi - bu korxonalaming xo‘jalik munosabatlari 
o ‘matish haqidagi o ‘zaro kelishuvi. Shartnoma tomonlar majburiyati va 
huquqlarini belgilovchi asosiy hujjat hisoblanadi. Yuz bergan sharoitni 
hisobga olib vaqti-vaqti bilan shartnoma shartlari ko‘rib chiqilishi va 
ularga o ‘zgartirishlar kiritilishi mumkin. Agar korxona belgilangan 
nomenklaturadagi mahsulotni j o ‘natish yuzasidan shartnoma shartlarini 
buzsa, u holda ushbu korxonaga nisbatan jazo choralari ko‘riladi. 
Mahsulotlar xaridorlarga j o ‘natilganda 
j o ‘natilgan tovar qiymatiga 
quyidagicha pro vodka beriladi:
Debet 9 1 10-“Sotilgan tayyor mahsulotlaming tannarxi” Kredit 
2810 - “0m bordagi tayyor m ahsulotlar”.
Jo‘natilgan tovarlam ing analitik hisobi o ‘z vaqtida bank 
inkassasiga berilgan hisob-kitob hujjatlari bo‘yicha, to ia s h muddati
450

---

yetgan va to ia s h muddati yetmagan hisob-kitob hujjatlari bo‘yicha 
alohida hamda to ia sh g a qabul qilinmagan, m as’ul shaxsda b o ig an
jo ‘natilgan tovarlar alohida hisobga olinadi.