|
O‘z-o‘zmi tekshirish uchun savollar
1. Materiallar kirimi qanday hisobga olinadi?
2. Xarajatlami
hisobga
olishda
materiallar harakatining
buxgalteriyadagi hisobi qanday?
3. Materiallami tayyorlov va transport sarflari, ulami hisobga olish
va tannarxiga qo‘shish tartibi qanday olib boriladi?
4. Materiallami tayyorlash va sotib olish sarflarini qanday hisobga
olinadi?
5. Materiallar qiymatidagi farqlam i qanday qayd qilinadi?
6. Boshqamv hisobining axborotlariga asoslangan holda qanday
tezkor masalalar va kelgusi davrlarga m oijallangan vazifalar yechiladi?
7. Boshqamv hisobida moddiy xarajatlar hisobi qanday yuritiladi?
8. Bevosita mehnat haqi xarajatlarini qanday hisobga oinadi?
9. Ustama ishlab chiqarish xarajatlariga nimalar kiradi?
10.Ustama ishlab chiqarish xarajatlarini taqsimlash usullarini
keltiring?
443
14-BOB. TAYYOR MAHSULOT VA UNING SOTILISHINI
HISOBGA OLISH
14.1. Tayyor mahsulot haqida tushuncha va uning
hisobini tashkil etish
0 ‘zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlaming
hozirgi bosqichida mamlakat ishlab chiqaruvchilami davlat tomonidan
qo‘llab-quw atlash
borasida
k o ‘pgina
chora-tadbirlar
amalga
oshirilmoqda.
«Tovar-moddiy zaxiralar» nomli 4-son BHMSga muvofiq tayyor
mahsulot xo‘jalik yurituvchi subyektlarida b o ‘lgan aktivlar hisoblanadi
va ular xo‘jalik yurituvchi subyektning kundalik faoliyatida sotish uchun
m o‘ljallangan tayyor mahsulot, tovarlar sifatida korxonaning tovar-
moddiy zaxiralari tarkibiga kiradi90.
Tayyor mahsulot — korxonalarda ishlab chiqarish jarayonining
pirovard
mahsulotidir.
Texnologik
ishlov
berishning
barcha
bosqichlaridan o ‘tgan, tasdiqlangan standartlar va texnik shartlarga
muvofiq keladigan (uning sifatini tasdiqlaydigan sertifikat yoki boshqa
hujjat bilan ta’minlangan), texnik nazorat bo‘limi qabul qilgan va
omborga topshirilgan yoki xaridorga yuklab j o ‘natilgan mahsulot tayyor
mahsulot deb hisoblanadi91.
Tayyor mahsulot — korxonalarda ishlab chiqarish jarayonining
pirovard natijasidir92.
Korxonada m ahsulot (ish, xizmat)ni sotish hisobini tashkil qilish
va yuritish vazifalariga quyidagilar kiradi:
- mahsulot (ish, xizmat)laming sotilishi bilan bog‘liq b o ‘lgan
hamma xo ‘jalik operatsiyalarini hisobda to‘g ‘ri va o ‘z vaqtida aks
ettirish;
90 4 -so n B H M S 'T o v a r- m o d d iy z a x ir a la r ” 5 ,3 -b a n d .
G ’u lo m o v a F . G \ B u x g a lte riy a h is o b in i m u s ta q il o 'rg a n is h u c h u n q o 'lla n m a . T o sh k e n t: N O R M A , 2 0 0 9 . 3 9 7 -b .
9~
F in a n cia l a n d m an a g e ria l a c c o u n tin g , 12e, C a rl S. W arren , J a m e s M .R e ev e , Jo n a th a n E .D u c h a c , 9 2 8 -p a g e
444
- mahsulot (ish, xizmat) sotishda shartnomalar bajarilishi ustidan
nazorat o ‘matish;
- sotilgan mahsulotning assortm ent va hajmi bo‘yicha hamda
sotish rejasining bajarilishini nazorat qilish;
- mahsulot ishlab chiqarish va sotish bilan b o g iiq b o ig a n davr
xarajatlarini o ‘z vaqtida aniq hisob-kitob qilish;
- sotilgan mahsulot uchun olingan tushumni aniq hisob-kitob
qilish, foyda summasini to ‘g ‘ri aniqlash va boshqalar.
- korxonalar mahsulot (ish, xizmat)larini sotganlaridan so‘ng shu
faoliyat natijasi, y a’ni moliyaviy natijalarini aniqlashlari va buni
atroflicha tahlil qilishlari lozim.
Korxona mahsulot sotish orqali qilingan xarajatlar qoplanadi va
korxona foyda olishga erishadi93.
Sotish hajmi ishlab chiqarish jarayonining so ‘nggi bosqichidir.
Mahsulot sotishdan kelgan tushum orqali korxona birinchi galdagi
to io v lam i amalga oshiradi. Soliq bo‘yicha to io v la r mol yetkazib
beruvchilar, ishchi xizmatchilar bilan ish haqi bo‘yicha hisob-kitoblami
bajaradi.
Demak,
korxonaning
moliyaviy
holati,
aylanma
m ablagiam ing aylanish tezligi va uni holati, moliyaviy natijalami sotish
hajmi b o ‘yicha rejaning bajarilishi va uning dinamikasiga k o ‘p jihatdan
b o g iiq .
Mahsulotni ishlab chiqarish va uni sotish aholini ehtiyojlarini
ta’minlashga qaratilgan har bir korxona ishlab chiqarish faoliyatining
yakunlovchi bosqichi hisoblanadi. Mahsulotni rejadagi hajmi bo‘yicha
sotish tashkilotga ishlab chiqarish xarajatlarini, qoplash, davlat byudjeti,
kredit bo ‘yicha banklar va boshqa
x o ‘jalik subyektlar oldidagi
majburiyatlami bajarish imkoniyatini yaratadi, hamda ishlab chiqarishni
takomillashtirish va kelajakda rivojlanish uchun muhim b o ig a n foyda
olishga yordam qiladi.
Mahsulotni
sotish
bilan
b o g iiq
b o ig an
muomalalarining
manbalari:
93
Financial and m anagerial accounting, 12e, Carl S.W arren, Jam es M .Reeve, Jonathan E.Duchac, 929-page
445
- mahsulotni ishlab chiqarish va sotilishini hisobga olishga doir
qonunchilik;
- tayyor mahsulotni
rejalashtirish
va tayyorlash bo‘yicha
korxonadagi hujjatlar;
- mahsulot ishlab chiqarish, j o ‘natish va sotilishiga doir dastlabki
hujjatlar va shartnomalar;
- 4010, 2810, 9010, 9110 schyotlar va boshqa schyotlardagi
m a’lumotlar;
- 10,11 - sonli jum al - order, 16 - sonli qaydnoma m a’lumotlari;
- 2-sonli
“Moliyaviy
natijalar
to ‘g ‘risidagi
hisobot”dagi
m a’lumotlar.
Tayyor mahsulotni buxgalteriya hisobida haqiqiy tannarxi
bo ‘yicha aks ettirish oson bo ‘lishiga qaramay (faqat bitta schyotdan
2810-“0m bordagi
tayyor
mahsulotlar”
schyotidan
foydalaniladi)
tashkilotlar mazkur usuldan kam foydalanadilar.
Tayyorlangan mahsulotning haqiqiy tannarxi mahsulot ishlab
chiqarishga doir barcha xarajatlar - to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri xarajatlar ham,
bilvosita xarajatlar ham aniqlanadigan hisobot oyi oxiridagina
shakllanishi mumkin. Shu sababli ushbu usuldan foydalanish chog‘ida
m ahsulot tannarxini uni ishlab chiqarish va omborga berishning
borishiga qarab aniqlash amalda mumkin emas, bu hoi, agar bir oy
mobaynida ishlab chiqarilgan mahsulot ana shu davrda realizatsiya
qilinsa, q o ‘shimcha noqulayliklar tu g ‘diradi. Natijada turli vaqtda ishlab
chiqarilgan bir turdagi mahsulotning u bo‘yicha hisobga qabul qilingan
tannarxi turlicha bo‘lishi mumkin.
Tayyor mahsulotni haqiqiy ishlab chiqarish tannarxi bo‘yicha
hisobga olishni asosan bir turdagi mahsulot ishlab chiqaradigan va yarim
tayyor hamda ishlab chiqilishi tugallanmagan mahsulotlarga ega
b o im ag an tashkilotlar q o ‘llaydi. Hisobot davridagi barcha ishlab
chiqarish xarajatlari hisobning bunday usulida ishlab chiqarilgan barcha
mahsulotning tannarxiga kiritiladi. Mahsulot birligining tannarxi ishlab
chiqarish
xarajatlari
summasini
ishlab
chiqarilgan
mahsulot
birliklarining umumiy miqdoriga bo‘lish bilan hisoblab chiqariladi.
446
Tayyor
mahsulot
2810-“0m bordagi
tayyor
mahsulotlar”
schyotining debetida haqiqiy ishlab chiqarish tannarxi b o ‘yicha
xarajatlami hisobga olish schyotlari bilan korrespondensiyada kirim
qilinadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
