A. A. Karimov j. E. Kurbanbayev s. A. Jumanazarov

12.3. Xarajatlami baholash va xarajatlar dinamikasi
Xarajatlami baholash uchun qo‘llaniladigan turli usullami ko‘rib 
chiqishdan oldin bu bobda biz foydalanadigan ba’zi atamalami bilib 
olishimiz lozim.
Regressiya tenglamasi tobe o‘zgaruvchan miqdor (bu o ‘rinda 
xarajat) va erkin o ‘zgaruvchan xarajatning (ya’ni faollik k o ‘rsatkichi 
yoki chiqimlar omilining), bitta yoki ko‘p soni o ‘rtasidagi kutilayotgan 
tobelikni ko‘rsatadiki, ular oldingi kuzatuvlarga asoslanadi. Tenglama 
faqat bitta erkin o ‘zgaruvchi xarajatni o ‘z ichiga olsa oddiy regressiya 
deyiladi va bunday holatda regressiya tenglamasini to ‘g ‘ri chiziqli grafik 
tarzida ko‘rsatish mumkin. Agar tenglama va undan k o ‘proq erkin 
o ‘zgaruvchi xarajatlami o‘z ichiga olsa, gap ko‘plik 
regressiyasi 
to‘g ‘risida boradi. Agar bitta erkin o ‘zgaruvchi va tobelik to ‘g ‘ri chiziqli 
b o‘lsa, regressiya chizig‘ini to ‘g ‘ri chiziqli tenglama shaklida ifodalash 
mumkin:
у = a + bx.
Agar biz 
tobe о 'zgaruvchi
(xarajatlar) va 
erkin о ‘zgaruvchi
(faoliyat turi), o ‘rtasidagi aloqani ifodalamoqchi bo‘lsak u holda: 
у
— x faollik darajasida hisobot davridagi umumiy xarajatlar; 
a
— hisobot davridagi umumiy doimiy chiqimlar; 
b
— mahsulot turi birligiga o ‘zgaruvchi o‘rtacha chiqimlar; 
x
— faoliyat turi hajmi yoki hisobot davrida chiqimlar omillari. 
Agar misol uchun olganda, aniq bir davrda doimiy chiqimlar 5000 
yevroga teng b o isa , o ‘zgaruvchi o'rtacha chiqimlar mahsulot birligida 1 
yevroni tashkil qilsa, asosiy xodimlaming mehnat soati esa chiqimlar 
omili bo‘lsa, u holda
Umumiy xarajatlar
= 5000 + 1 x asosiy xodimlar mehnat soati (x),
yoki
403

---

у = a +bx,
shu sababli 
у
= 5000 
+1х.
Tobe o ‘zgaruvchi yoki bir necha erkin o ‘zgaruvchi o ‘rtasidagi 
bogiiqlikni ifodalovchi regressiya tenglamasiga nisbatan maqsadli 
vazifa atamasi ham qo ‘llaniladi. Xarajatlami baholash umumiy 
xarajatlar bilan bu xarajatlami talab qiluvchi potensial omillar 
o ‘rtasidagi oldingi tobelikni o ‘lchashdan boshlanadi. Bunday holatda 
maqsad bo‘lajak sarf-xarajatlami taxmin qilish uchun yordamchi vosita 
sifatida oldingi xarajatlaming o ‘zgarish turidan foydalanishdir. Lekin 
kelgusida sodir b o iish i mumkin b o ig a n vaziyatning har qanday 
o'zgarishi oldingi m a’lumotlarga mumkin b o ig a n shu o ‘zgarishlami 
hisobga olib, tuzatish kiritishini talab qiladi.
Ayni paytda o ‘tgan davr m aium otlari asosida chiqarilgan 
xarajatlar vazifalari to‘satdan to ‘xtab qolishi mumkin b o ig a n soxta 
korrelyatsiya asosida aniqlanishi xavfi mavjud. 0 ‘zgaruvchi birliklar 
iqtisodiy jihatdan asoslangan b o isa , kuchli korrelyatsiya (o‘zaro 
b ogiiqlik) b o iish i mumkin. Shu sababli xarajatlar vazifasini faqat ilgari 
kuzatilgan statistik tobelik asosida aniqlamaslik kerak. Har qanday 
holatda ham kuzatiladigan statistik tobelikning 
tabiati oqilona va 
iqtisodiy jihatdan asoslangan b o iish i kerak. Agar bunday sharoit 
boim asa, turlicha m aium otlar asosida natijalami prognozlash uchun 
xarajatlar 
vazifasidan 
foydalanilganda 
baholanayotgan 
qaramlik 
(tobelik) takrorlanishiga ishonib boim aydi.