A. A. Karimov j. E. Kurbanbayev s. A. Jumanazarov

Xarajatlami baholash usullari:
1) muhandislik usullari;
2) buxgalteriya usullarini tekshirish;
3) graflk usul yoki tarqalish diagrammasi;
4) eng ko‘p va eng kam miqdor usuli.
Bu yondashuvlar xarajatlar vazifalarini aniqlashning aniqlik 
darajasi bo ‘yicha va ulami amalga oshirish xarajatlari bo‘yicha farq 
qiladi. Bu usullar bir-birini istesno qilmaydi, xarajatlaming turli toifalari 
uchun turli usullar qoilanilishi mumkin.
Muhandislik usullari. Xarajatlar o ‘zgarishini tahlil qilishning 
muhandislik usullari 
keltirilayotgan resurslar bilan 
chiqayotgan
404

---

mahsulot o ‘rtasidagi texnologik bog‘liqlikni muhandislik tahlilidan 
foydalanishga asoslanadi. Masalan, ular qatoriga texnik tahlil tusidagi 
tadqiqot usullari, ishni tanlash va vaqt hamda harakatni o ‘rganish kiradi. 
Bu yondashuv xarajatlar bilan chiqimlar o'rtasidagi omillami jismoniy 
bo g iiq lik (tobelik) mavjud bo‘lganda m a’qul hisoblanadi. Texnik 
tahlilni bajarish protsedurasi faoliyat turi uchun talab qilinadigan asosiy 
jismoniy xarakteristikani (tavsifni) to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri kuzatishga va 
so‘ngra olingan natijalami chiqimlaming kutilayotgan qiymatiga 
aylantirishga asoslanadi. Texnik talablami biladigan muhandislar talab 
qilinadigan materiallaming miqdorini va xodimlaming mehnati qancha 
davom etishini, 
turli 
operatsiyalar uchun uskunalaming ishini 
baholaydilar, shundan so‘ng qiymat bahosini resurslar narxi va 
stavkalarini olish uchun jismoniy ko ‘rsatkichlar bilan bog‘lanadi. 
M uhandislik usuli takrorlanuvchi jarayonlar xarajatlarini aniqlash uchun 
foydalidir, chunki bu jarayonda keltiriladigan resurslar bilan mahsulot 
chiqishi o ‘rtasidagi bog‘liqlik m a’lumdir. Masalan, bu usul asosiy ishlab 
chiqarish 
materiallariga, 
xodimlaming 
mehnatiga, 
mashina- 
uskunalaming ishlash vaqtiga tegishli xarajatlami baholash uchun 
qoMlaniladi, chunki ulami bevosita kuzatib turish va o ‘lchash mumkin.
Schyotlami tekshirish usuli bo‘linma menejeri va buxgalter 
schyotlaridagi aniq bir davrga oid xarajatlarning har bir moddasini 
tekshirishlarini, so‘ngra xarajatlarning har bir moddasini doimiy 
o‘zgaruvchi yoki yarimo‘zgamvchi 
chiqimlar toifalari bo ‘yicha 
turkumlashni talab qiladi. 0 ‘zgamvchi chiqimlar turkumiga kimvchi 
moddalar uchun mahsulot birligiga xarajatlarning yagona o ‘rtacha 
k o‘rsatkichi olinadi. Doimiy turkumidagi moddalar uchun esa boshqa 
yagona ko'rsatkichdan - hisobot davridagi 
umumiy xarajatlar 
k o‘rsatkichidan foydalaniladi. Yarim o‘zgaruvchi chiqimlar turkumiga 
kimvchi moddalar uchun bo‘linma menejeri va buxgalter xarajatlarning 
ular 
fikriga 
ko ‘ra 
bunday 
xarajatlarning 
o'zgarishini 
yaqqol 
ko‘rsatadigan xarajat vazifasini (funksiyasini) tanlaydi.
Masalan, kompaniyada xarajatlar b o‘yicha quyidagi axborot 
mavjud, u chiqimlar markazining 10 000 birlik miqdorida mahsulot 
chiqqan so‘nggi oyi schyotidan olingan.
405

---