A. A. Abduazizov tilshunoslik nazariyasiga

Undosh  tovushlarning  tasnifi. 
Nutq  organlarining  bir-biriga 
tegishi  natijasida  o ‘pkadan  chiquvchi  havo  oqimi  to ‘siqqa 
uchrashi  undoshlaming  hosil  bo‘lishida  xarakterlidir.  Undosh 
tovushlarning  sifati  nutq  organlarining  xarakati,  og‘iz  va  bo‘g‘iz 
bo‘shliqlarining shakli va tovush paychalarining holatiga bog‘liq. 
Odatda  undosh  tovushlami  quyidagicha  tasnif qilinadi:
1.  Faol nutq a’zolarining ishtiroki va to ‘siqning hosil bo‘lish 
o ‘miga  ko‘ra:  bunday  artikulatsiya  belgilari  bo‘yicha  undoshlar 
lab  va  til  undoshlariga  bo‘linadi.  0 ‘z  navbatida  lab  undoshlari 
lab-lab  (p,  b,  m)  va  lab-tish  (f,  v)  tovushlariga  bo‘linadi.  Til 
undoshlari  til  oldi  (to‘siqning  o‘miga  ko‘ra:  dorsal,  alveolyar, 
apikal,  kakuminal),  til  o‘rta,  til  orqa,  uvulyar  (chuqur til  orqa), 
faringal  va  bo‘g‘iz  tovushlariga  bo‘linadi.  To‘siqning  hosil 
bo'lish  o‘miga  ko'ra  til  oldi  undoshlari  dental  yoki  dorsal 
(o‘zbek tilidagi  /t,  d,  s,  z,  1/  kabi),  tish  o‘rta  (ingliz  va  turkman 
tillaridagi  /0,  6/ kabi),  alveolyar  (inglizcha  /t,  d,  1/  kabi),  pala- 
ta-alveolyar  (ruscha  /t,  d,  1/  kabi)  va  chuqur  alveolyar 
(inglizcha /г /  kabi)  bo‘ladi.  Til  o ‘rta  undoshlari  to‘siqning  hosil 
bo'lish  o ‘miga  ko‘ra  palatal  bo‘ladi.
2.  Shovqin hosil bo‘lish usuliga yoki to ‘siqning qanday hosil 
bo'lish  turiga  ko‘ra  quyidagi  undosh  tovushlar  farqlanadi:
a)  portlovchilar  —  ularning  talaffuzida  havo  oqimi  kuchli 
to ‘siqqa  uchraydi:  /р ,  b,  t,  d,  k,  g/  kabi;
b)  sirg‘aluvchilar  yoki  frikativ  undoshlar  —  ular  havo  oqi- 
mining  kuchli  to'siqqa  uchramay,  nutq  organlari  orasidan 
sirg‘alib  o‘tishi  bilan  hosil  bo'ladi:  /s,  z,  sh, j,  f,  v /  kabi;
d)  affrikatlar  —  ularning  talaffuzi  portlovchi  elementdan

---

/t,  d / boshlanib,  sirg‘aluvchi tovush bilan tugallanadi:  /tsh  (ch), 
dj/  kabi.  Biroq  affrikatlaming  har  ikki  elementi  hech  vaqt  ikki 
bo‘g‘in  va  morfemaga  ajralib  ketmaydi.  Artikulatsion-akustik 
jihatdan  affrikatlar  go‘yo  bir tovushdek  talaffuz  etiladi.
Portlovchi,  sirg‘aluvchi  va  affrikatlar  shovqinli  tovushlar 
hisoblanadi.  Sirg'aluvchi  undoshlar  ikki  xil  talaffuz  qilinishi 
mumkin.  Masalan,  rus  tilidagi  sirg‘aluvchi  qattiq  undoshlar 
Д,  v,  s,  z / bir o ‘rinda yoki  bir  fokusli  talaffuz  etiladi.  Sirg‘aluv- 
chi yumshoq 
/Г
, v ',  s ' ,  z '/  undoshlari esa ikki o ‘rinda yoki ikki 
fokusli atrikulyatsiyaga ega.  0 ‘zbek tilida bunday xususiyat yo‘q. 
Undoshlar  ichida  shovqindan  ovoz  toni  ustun  keluvchi  tovush­
lar  ham  borki,  ular  sonor  yoki  sonant  (lotincha  sonorous — 
ovozli)  tovushlar  deyiladi.  Hosil  bo'lishiga  ko‘ra  sonorlar  bir 
yo‘la  unli  va  undoshlik  xususiyatga  ega.  Sonorlar  tonning 
ishtirokiga  ko‘ra  unlilarga  yaqin  turadi.  Sonorlaming  hosil 
bo‘lishida  havo  oqimining  to ‘siqqa  uchrashi  jihatdan  ular 
undoshlarga  yaqin  talaffuz  etiladi.  0 ‘zbek,  rus,  ingliz  tillaridagi 
/1/,  /Г /,  /y /,  /j/,  /г /,  /г ’/   sonor  tovushlardir.  Bu  sonorlar  og‘iz 
bo‘shlig‘ida  hosil  bo‘ladi.  Ba’zi  sonor  tovushlarning  talaffuzida 
yumshoq  tanglay  pastga  tushib,  havo  burun  bo‘shlig‘i  orqali 
o ‘tadi  (m,  n,  ng).  Bunday  tovushlar  burun  sonorlari  deb  atala­
di.  Sonor  tovushlar  bo‘g‘in  hosil  qilishda  katta  xizmat  qiladi.
/1/ sonor tovushining talaffuzida havo oqimi  tilning yonidan 
sirg‘alib  o ‘tadi  va  shu  tufayli  /1/  yon  sonori  deb  ataladi.
/г /  tovushining  talaffuzida  havo  oqimi  til  uchini  titratadi va 
shu  tufayli  u  titroq  sonor  tovushi  deyiladi.
3. 
Undosh  tovushlarning  talaffuzida  tovush  paychalari 
titrasa,  ular  jarangli  deyiladi.  Artikulatsiya  davomida  tovush 
paychalari  yaxshi  titramasa,  jarangsiz  undoshlar  hosil  bo'ladi. 
Odatda,  jarangli  va  jarangsiz  undoshlar  o‘z  juftlariga  ega: 
/p   —  b /,  Д  -   v/,  / t   -   d/,  /s   —  z/,  /sh  -  j/,  /X  -   g‘/ ,   /tsh -  
dj/,  /k   —  g/.  0 ‘zbek  tilida  bu  sakkiz  juft  jarangli-jarangsiz 
undoshlaming jarangsizlari kuchli va jaranglilari kuchsiz  talaffuz 
qilinadi.  Ba’zi  undosh  tovushlarning  talaffuzida  til  pushtining 
o ‘rta  qismi  qattiq  tanglayga  (lotincha  palatum)  tomon  ko‘tari- 
ladi.  Bu xususiyat