A. A. Abduazizov tilshunoslik nazariyasiga

BBK.81.2-923
ISBN  978-9943-00-540-2
©  “Sharq”  NMAK Bosh tahririyati,  2010.

---

M U N D  ARI  J A
So ‘z boshi
.....................................................................................  
5
Tilshunoslik fanining  mavzusi va vazifalari.................................. 
6
I bob.  Fonetika va  fonologiya
Fonetikaning o'rganish  sohasi va vazifasi....................................  
8
Talaffuz  a’zolari.  Tovushlarning  artikulatsiyasi............................  10
Akustik fonetika haqida ma’lumot. Tovushlarning akustik belgilari  12
Eksperimental fonetikaning  metodlari..........................................  14
Nutq tovushlarining  tasnifi..........................................................   16
Nutqning fonetik bo'linishi..........................................................  26
U ig 'u ............................................................................................  29
Intonatsiya...................................................................................   30
Tovushlarning  nutqdagi  pozitsion o‘zgarishlari.  Reduksiya.........   33
Nutqda tovushlarning  kombinator o‘zgarishlari...........................  35
Akkomodatsiya.............................................................................   36
Assimilatsiya.................................................................................   37
Fonetik o‘zgarishlaming  boshqa  turlari........................................  39
Tovushlarning  almashuvi..............................................................  40
Tovushlarning funksional jihati.  Asosiy fonologik tushunchalar  .  .  42
Fonologiya  nazariyalari................................................................  48
Transkripsiya.  Fonetik va fonologik transkripsiya.  Transliteratsiya  52
Orfoepiya.....................................................................................   56
Tildagi  tarixiy-fonetik  o'zgarishlar  va  fonetik-fonologik  o'zga­
rishlar  ...........................................................................................   57
II  bob.  Leksika
Leksikologiya va semasiologiya  haqida umumiy tushuncha.........   60
Til  strukturasida  so'zning o 'm i....................................................   61
So'z va tushuncha........................................................................   63
So'zlaming  ma’nolari  o'rtasidagi  munosabatlar...........................  68
Omonimlar,  ularning turlari va  manbalari...................................   72
Sinonimlar va  antonimlar............................................................   73
Tabu va  evfemizmlar....................................................................   76
Terminologiya..............................................................................   77
Frazeologiya.................................................................................   78
Etimologiya..................................................................................   81
Tilning  lug'at  tarkibi....................................................................   83

---

Til  lug'at tarkibining  o‘zgarishi....................................................   86
Til lug‘at tarkibi taraqqiyotining  asosiy yo'llari............................  87
Leksikografiya...............................................................................  92
III  bob.  Grammatika.  Morfologiya va  sintaksis
Grammatikaning  ta’rifi.................................................................  97
Grammatik  ma’no  va grammatik vosita......................................  98
Grammatik  kategoriya................................................................ 
99
Grammatik  kategoriyalaming  ifodalanish  usullari........................100
So'zning  morfologik tarkibi.  Morfema........................................ 102
Tilning grammatik vositalari........................................................ 103
Grammatik  ma’nolami  ifodalovchi  sintetik  va  analitik  vositalar.
Sintetik va  analitik tillar...............................................................107
So'z  turkumlarining tasnifi...........................................................108
Asosiy sintaktik xususiyatlar.  G a p ................................................110
IV bob.  Tillarning tasnifi.
Tillaming  geneologik  (qarindoshligiga  ko'ra)  tasnifi................... 114
Tillarning  morfologik  (tipologik)  tasnifi...................................... 125
V bob.  Tilning  tashqi  va  ichki jihatlari
Tilning  tashqi sharoiti.................................................................. 127
Tilning  ichki  tuzilishi................................................................... 127
Tilning  taraqqiyotidagi  farqlanish va  o'xshashliklar..................... 130
Sheva va  lahjalar.......................................................................... 130
Adabiy  til va  uning  mezoni..........................................................132
Tillaming  o'zaro  ta’siri................................................................ 133
VI  bob.  Yozuv.  Yozuvning  rivojlanishidagi  asosiy  bosqichlar  . . . .   136
VII  bob.  Tilshunoslik  nazariyalari  va  tilni  ilmiy  tadqiq  qilish 
metodlari
Tilshunoslik  nazariyalari  uchun  zarur tushunchalar................... 141
Tilshunoslik  metodlari..................................................................145
Tilshunoslik  terminlarining  qisqacha  izohli  lugati........................151

---

Mazkur  darslik  mavjud  o‘quv  rejasi  va 
dasturi  asosi­
da  oliy  o‘quv  yurtlarining  filologiya  fakultetlari  1-kurs  tala­
balari  uchun  yozildi.
Uni  yozishda  ko‘p  yillik  tajribamiz  asosida  mavzulami 
talabalar  o‘zlashtirib  olishlarining  qulay  yo'llarini  topishga 
harakat  qildik.  Til  va jamiyat,  til  va  tafakkur,  tilning  rivoj- 
lanishi  kabi  mavzulami  hozirgi  davr  tilshunosligidagi  yangi 
g'oyalar yordamida  izohlandi.  Talabalar  uchun  qulay  bo'lsin 
deb  darslikka  tilshunoslik  terminlarining  qisqacha  izohli 
lug‘ati  ilova  qilindi.
Darslikda  ko‘proq  o‘zbek  tilidan  misollar  berildi,  chunki 
talabalar  o ‘z  ona  tilini  yaxshi  bilmasa,  chet  tilini  o‘rga- 
nishlari  juda  qiyin  bo‘ladi.  “ Ma’lumki,  o‘zlikni  anglash,  mil­
liy  ong  va  tafakkuming  ifodasi,  avlodlar  o‘rtasidagi  ruhiy 
m a’naviy  bog‘liqlik  til  orqali  namoyon  boiadi.  Jamiki  ezgu 
fazilatlar  inson  qalbiga,  eng  awalo,  ona  allasi,  ona  tilining 
betakror  jozibasi  bilan  singadi.  Ona  tili  —  bu  millatning  ruhi- 
dir” —  deb yozadi  0 ‘zbekiston  Prezidenti  Islom  Abdug‘aniye- 
vich  Karimov  o ‘zining  “Yuksak  ma’naviyat  yengilmas  kuch” 
nomli  sermazmun  kitobida  (Toshkent,  “M a’naviyat”  2008, 
83-bet.).  Talabalarga  ma’ruza  jarayonida  nutq  odobi  va  til 
madaniyati,  adabiy  talaffuz  mezoniga  alohida  e’tibor  berish 
lozim.  Til  ma’naviyatimizning  eng  zarur  murvati  ekanligini 
doim  yodda  tutish  kerak.
Bu  darslik  boshqa  shunday  darsliklardan  ko‘p  jihatdan 
farqlanadi.  Unda  tilning  tafakkur  va  jamiyat  bilan  bog‘la- 
nishi  hamda  tilning  hosil  bo‘lishi va  rivojlanishiga  doir  mavzu- 
lar  talabalar  uchun  qiyinligini  nazarda  tutib,  ulami  boshqa 
boblardagi  fikrlar bilan  bog‘liq  ravishda  bayon  qilindi.
Darslik  haqida  o ‘z  maslahatlarini  bergan  mas’ul  muhar­
rir,  dotsent  A.S.Sodiqovga  hamda  taqrizchilar,  dotsentlar 
R.Alimardonov  va  M.Abdulhayrovlarga  tashakkur  aytamiz. 
Darslik  haqidagi  fikr  va  mulohazalar  Utifot  bilan  qabul  qili­
nadi.

---

Tilshunoslik  (grekcha  lingua  —  til,  tikos  —  fan  so‘zlaridan 
“lingvistika”),  murakkab  va  ko‘p  qirrali,  boshqa  ijtimoiy  fanlar 
bilan  uzviy  bog'liq  bo'lgan  tilni  ilmiy  va  amaliy  o'rganuvchi 
fandir.
Til  inson  va  xalqsiz,  binobarin,  jamiyatsiz  bo'lmaydi.  Til 
jamiyat  uchun  xizmat  qiladi va  uning  a’zolari  muloqot  qilishini 
ta’minlaydi.
Til  jamiyat  tarixidan  darak  beruvchi  buyuk  vosita  bo'lib, 
insonning  m a’naviy  va  ma’rifiy  shakllanishi  va  rivojlanishi 
uchun  zarurdir.  Til,  inson  va jamiyat  bir-birisiz  bo'lmaydi.  Til 
inson  tafakkuri,  ruhiyati, 
madaniyati,  urf-odati  va  shaxsiy 
xususiyatlari  bilan  bog'liqdir.  Tilshunoslik  fani  umumiy  va 
xususiy bo'lishi  mumkin.  Umumiy  tilshunoslik jahon  tillaridagi 
fonetik,  fonologik,  grammatik  (morfologik va  sintaktik),  leksik- 
semantik,  stilistik jihatlarini  ilmiy  o'rganadi.  Bu  alomatlaming 
aniq  bir  tildagi  izohini  xususiy  tilshunoslik  o'rganadi  (masalan, 
o'zbek  tili,  yoki  boshqa  tillardagi  izohi).
Mazkur  kitob  umumiy  tilshunoslikni  o'rganishdan  awal 
dastlabki  til  bilimiga  tegishli  bo'lgan  tilshunoslik  debochasi, 
ya’ni tilshunoslikka kirish  hisoblanadi.  Bu  “tilshunoslik fanining 
alifbosi”  turli  tillami  amaliy  o'rganuvchi  va  ilmiy  tadqiq  etuv- 
chilar  uchun  zarurdir.
Tilshunoslik  fanining  mavzusi  tildir.  Tilni  har  tomonlama 
chuqur  o'rganish  nazariy  va  amaliy  ahamiyatga  egadir.  Shu 
sababli  tilshunoslikni  faqat  nazariy  fan  deb  emas,  balki  tatbiqiy 
(ingliz.  applied,  rus.  прикладная)  va  amaliyot  uchun  kerakli, 
ya’ni  insonlar  muloqoti uchun zarur fan  sifatida  qaramoq  dark- 
or.
Tilshunoslik  fanining  asosiy vazifalari  quyidagilardir:
—  tilning  yozuvi  va  imlo  qoidalarini  ishlab  chiqishning 
nazariy  va  amaliy  asoslarini  ko'rsatib  berish;
—  tilning  talaffuz  meyorlarini  belgilashning  nazariy  va 
amaliy  asoslarini  ishlab  chiqish;
— tilning fonetika va fonologiyasi,  morfologiya va  sintaksisi, 
leksika  va  semantikasi  (so'zlaming  yasalishi  va  m a’nolari), 
stilistikasini  o'rganish  asoslarini  belgilab  berish;

---

—  til  va  jamiyat,  til  va  tafakkur,  til  va  madaniyat,  til  va 
psixologiya,  tU  va  semiotika  (ramziy belgilarni  o'rganuvchi  fan, 
lotincha