9-Tema: Sezim ha’m Erk. Joba

Sirtqi tosqinliqlar – bul adamnin` g`a`rezsiz emes sirtqi tosqinliqlar, sirtqi kesent, basqa adamlardin` qarsiliq ko`rsetiwi, ta`biyiy tosqinliqlar boladi.
Ishki tosqinliqlar adamnin` o`zine g`a`rezli boladi, bul kerek na`rseni islewdi qa`lemewshilik, qarama-qarsi niyetlerdin` boliwi, adamnin` uyan`lig`i, jaman keyip, oysizliq penen ha`reket etiw a`deti, jalqawliq, qorqinish sezimi, jorta menshenshilik etiwi h.t.b.
Erk - adamnin` qiyinshiliqlardi ha`m tosqinliqlardi jen`ip shig`iwina baylanisli bolg`an maqsetli ha`reketlerin ja`ne qiliqlarin belgileytug`in onin` psixikaliq xizmeti boladi.
Tosqinliqlardi ha`m qiyinshiliqlardi jen`ip shig`iw erkli ku`sh saliw dep atalatug`in, adamnin` fizikaliq, intelektualliq ha`m moralliq ku`shlerin mobilizatsiyalaytug`in nervlik- psixikaliq qatti ku`sh jumsawinin` ayiriqsha halatin talap etedi.


Ta`kirarlaw ushin sorawlar.

• 
  Sezim haqqinda tu`sinikW
  
• 
  Emotsiya degenimiz neW
  
• 
  Emotsional jag`daylardin` tu`rleriW
  
• 
  “Affekt”- so`zinin ma`nisiW
  
• 
  Moralliq, intellektualliq, estetik sezimlerdin` tu`sinigiW
  
• 
  Erk haqqinda tu`sinikW
  
• 
  Eriklik ha`rekettin` du`zilisiW
  
• 
  Shaxstin` eriklik sipatlariW
  

A`debiyatlar.

• 
  M.G.Davletshin, S.M.Tuychieva. «Umumiy Psixologiya», T.
  
• 
  «Psixologiya» Tekst lektsii T- 2002,
  
• 
  «Sposobnost` i sklonnost`» Kadirov 1990.
  

Tema:ERK


J o b a s i:
1.Erk haqqinda uliuma tusinik
2.Erktin fiziologiyalik tiykarlari
3.Erktin jamiyetlik tariyxiy sharayatka baylanisliligi
4.Erkli xareketlerdi tallau jasau
5.Shaxstin erklilik sipatlari
5.Balalarda erkti tarbiyalau xam rauajlandiriu
Tayanish tusinikler: Erk, makluk, kiyinshiliklar, toskinliklar, ishki-sirtki karsiliklar, maksetli xareketler, kushli erk, sezimler, erkli-erksiz xareket­ler, maksetke erisiu, refleksler, bas miy kabigi, erkke kush saliu­lar, motivizatsiyalau, oz betinshelik, batillik, tabanlilik, ojetlik, sa­birlilik, tartiplilik, er jureklilik, tartipsizlik, alsi-jakin mak­setler.
1.Adam jedelli (aktiv) makluk retinde tek dogerek atiraptagi dun`yani kabil etip, tek ogan kanday da bir katnas jasap gana kal­mastan, al onin tasiyrine juuapta beredi, dogerek atiraptagi dun`yaga tasiyrin tiygizip, oni oz maksetlerinde janartip,ozgertip turadi. Bunday uakitta adam ozi azli-kopli angaratugin belgili bir maksetlerdi gozleydi.
Geyde maksetke erisiu kiyinshilik tuudirmaydi xam kush saliudi talap etpeydi(maselen kitap tekshede jatkan bolsa makset kitap okiu boladi jane t.b.). Birak kobinese maksetke erisiu kiyinshi­liklardi xam toskinliklardi jenip shigiu menen baylanisli boladi. Kiyinshiliklar menen toskinliklar eki turli-sirtki xam ishki bola­di.
Usi koz-karastan eki misaldi salistirip koreyik. Bir jagday­da okiushiga uy tapsirmasin orinlau ushin ozinde jok bolgan kitap kerek bolip kaladi. Ol kitapxanaga barsa, kitap ol jerde de jok bolip shikti. Ol birinshi,ekinshi,ushinshi joldaslarina barip jolikti, birak olarda da bul kitap jok eken. Sonday okiushi mugallimnin uyine bardi xam kalay bolsa da kitapti tauip aldi. Baska bir jag­dayda okiushida talap etilgen kitap bar edi, birak onin dim sabak tayarlagisi kelmedi, al balalarda oni barinsha shakirip xam eliktire bergenlikten terezenin aldinda turip,futbol tobinn korsetip,imlap shakira bergenlikten onin futbol oynauga bargisi keldi. Birak oki­ushi karama-karsi tileklerin jenip shigip, ozin uyde kaldiriuga xam otirip alip, sabak tayarlauga majbur etti. Anau jagdayda da, baska bir jagdayda da toskinliklar bolgani anik, birak, olar putkilley baska-baska xarakterge iye boldi.
Sirtki toskinliklar-bul adamnin garezsiz emes sirtki toskin­liklar, sirtki karsilik baska adamlardin karsilik korsetiui, ta­biyiy karsiliklar boladi. Ishki toskinliklar adamnin ozinen garez­li boladi, bul kerek narseni isleudi kalemeushilik,karama-karsi niyetlerdin boliui, adamnin uyanligi, jaman keyip, oysizlik penen xareket etiu adeti, jalkaulik,korkinish sezimi, jorta menmenshilik etiui xam t.b. boladi.
Adamnin erki ol maksetke jetiu jolinda toskinliklardi xam kiyinshiliklardi jenip shigiuga kanshama ukipli ekenliginde, oz mi­nez-kulkin kanshama mengerip ozinin xizmetin belgili bir uaziypa­larga kanshama bagindira aliuinin ozinde bilinedi. «Erk-adamnin kiyinshiliklardi xam toskinliklardi jenip shigiuina baylanisli bol­gan maksetli xareketlerin jane kiliklarin belgileytugin onin psi­xikalik xizmeti boladi».
Toskinliklardi xam kiyinshiliklardi jenip shigiu erkli xam kush saliu dep atalatugin, adamnin dene (fizikalik), intelektuallik xam morallik kushlerin jumsauga bagdarlanatugin nervlik-psixikalik katti kush jumsauinin ayiriksha xalatin talap etedi.
Erk tek maksetke erise aliu ukibinda gana emes, al bir nar­seden ozin tiya aliu ukibinda da juzege keledi.
«Kushli erk-bul tek bir maksetti gozleu xam ogan erise aliu ukibi gana emes, al kerek bolip kalganda kiziktirgan, ozine tart­kan narseden uaz keshe biliu (beze biliu,bas tarta biliu) boladi».
Adam erkinin ob`ektivlik korsetkishi-ol jene alatugin toskin­liklardin kolemi boladi. Ozbekistan Respublikasinin tinishligin korgau uaktinda elimizdin abadanligi ushin xadal miynet etip atir­gan kaxarmanlarimizdin erki ulli(kushli).
Erk tek ulken islerdi gana emes,al kishigirim islerde de ju­zege kele aladi. Karshaday bala ushin kishigirim iste de jigerlilik korsetiu-erkli kiliklardi xam is-xareketlerlerinin jaksi mektebi boladi. Tayarlap atirgan sabaklarin shala taslay sala, balalar kor­setiuin koriu ushin televizorga karay juuirik kumarliginan ozin sanali turde irkip kalgan birinshi klass okiushisi usinin menen ozinin erkin shiniktiradi.
Erk adam xizmetinin barlik turlerinde juzege keledi. Maselen erklilik jaginan kush saliusiz, maksetti angariusiz,ob`ektivlik kesentlerdi, xarip-sharshaudi jene aliusiz miynet bolmaydi. Jiger okiushinin talim aliu xizmetinde mudami juzege keledi. Xar bir sa­bakta uyge berilgen tapsirmalardi orinlagan uakitta mektep okiu­shisina en xar kiyli kiyinshiliklardi jenip shigiuga, ozin bekkem tutiuga tuura keledi. Talim aliu jigerlilik jaginan pikirdi bir jerge jamleudi,tiyanakli turde maksetti gozleudi,ozin tiya aliudi talap etedi.
Maksetti belgilep aliu anau yamasa minau jigerlilik xareketti iske asiriu neden garezli boladi ozi? Adam putkilley erkin xam darkan keuline kelgenin isley alatuginday, bilay da, baskasha da isley alatuginday bolip koriniui mumkinU` barligi tek onin xesh kanday sebepsiz xesh narseden kelip shikpaytugin tileklerinen ga­rezli boladi. Ayirim psixologlar tap usi jigerdin tolik erkinligi tuurali aytadi.
Ilimiy psixologiya jigerdin bunday erkinligin moyinlamaydi. Adamnin xar kanday xareketinin daslepki sebebi onnan sirtta bola­di, jigerlilik kiliklari adam turmisinin sirtki xam ishki sharayat­larinan tolik garezli boladi.
Erkli xizmet adamnin sezimleri menen bekkem baylaniskan. Adam xar kanday iske kumarlilik penen umtilar eken, ol koyilgan maksetke jetiu,niyet etiu,niyet etilgen narseni orinlau ushin xar kanday kiyinshiliklardi,mashakat xam kanashiliklardi jeniu­ge ilayik boladi. Atiraptagi turmiska biyparua karaytugin adam maksetke erisiude oz erkine ush saliuga iye emes.
Erkli (erki kushli) adamdi sezimler baskarmaydi,mumkin ol mu­dami oz sezimlerin baskaradi.
Adamnin belgili maksetke karatilgan xam sanali xizmeti bol­gan erk oylau protsesslerine kashik boliui mumkin emes. Oylau erkli xareketler sanali turde makset belgileude de,sol maksetke erisiu ushin kurallar tanlauda da payda boladi. Adam iske kalay kirisiu­den aldin, ozinin ne islemekshi xam ne ushin usi isti orinlaui ke­rekligin oylap koriui xam aniklap aliui, oz is-xareketlerinin na­tiyjelerin esapka aliui xam maksetke erisiu jolinda ushiraytugin karsilik (kiyinshilik)lardi kozde tutiui kerek.
Putkil erkli xareketti orinlau protsessinde pikir jurgiziu zarur. Adam erkli xareket eter eken kobinese aldin ala kozde tu­tilmagan kop gana kiyinshiliklarga, ozgerip ketken sharayatka ushi­raydi, bul jagday onnan ulken pikirleu jumisin, is xareketlerdin belgilep koyilgan jobasina kirgiziu kerek bolgan barlik ozgeris­lerdi abden oylap shigiudi talap etedi. Gumansiz, oylau katnaspasa erkli xizmet sanaliliktan ayrilip kalgan bolar edi, xam adamdi aldina koyilgan maksetke alip barmas edi.
Adamnin oz xizmeti xam minez-kulkin sanali turde tartipke saliuda, oz ustinen, ozinin is-xareketleri ustinen xukimdarlikti sanali turde amelge asiriuda, oz tilekleri xam sezimlerin sanali turde akilli kabil etiuge boysindiriuda, oylau ayiriksha axmiyetli rol` oynaydi.
Xarekettin maksetleri adamnin dun`yaga koz-karasi, onin tur­mislik maksetleri,mapleri,jeke kelbetinin ozgeshelikleri menen belgilenedi. Al siz bunin barligi sirtki tasiyirlerdin, adamnin turmisinin xam xizmetinin natiyjesi ekenin bilesiz. Solay etip, tikkeley emes jigerlilik xareketleri barxama sirtki tasiyirler menen belgilenedi. Birak adamnin psixikalik turmisinin kuramali­ligi, uzak yamasa tikkeley emes boliui itimal bolgan sirtki tasi­yirlerdin kuramaliligi adamnin anau yamasa minau erklilik xareket­lerinin sebeplerin aniklauga kobinese imkaniyat bermeydi. Usinin ozi «erkin erk» adam kiliklarinin sirtki tasiyirlerden garezli­ligi tuurali push kiyaldi doretedi.
2.Erktin fiziologiyalik mexanizmleri ele jetkilikli darejede uyrenilmegen xam aniklanbagan. Adamnin erkli xareketlerinin tek gana ayirim bir mexanizmlerin gana tusindirip beremiz.
Adamnin barlik sanali xareketleri refleks tipinde payda bo­ladi, demek sanali xareketler bolgan erkli xareketler fiziologiya­lik tiykari jaginan xam bul xareketlerdin payda boliu tipi jagi­nan reflektor protsessler.Bunin manisi sonda barlik adamzat xare­ketlerinin birinshi sebebi adamnan tiskarida boladi, yagniy sirtki ortalikka baylanisli.
Erkli xarekettin fiziologiyalik tiykari bas miy kabiginda payda bolatugin shartli baylanislardin kuramali sistemasi.
Sirtki ortaliktan uzliksiz turde izbe-iz signallar kelip tu­radi xam adamnin analizatorlarina tasiyir etedi, birak bul tasi­yirlerdin barligi da birdey retseptorlardi kozdira bermeydi, tek ayirimlari gana analizatorlarga tasiyir korsetedi xam koziuga se­bep boladi.
Bas miy kabiginda xar turli analizatorlardan kelip turgan impul`sler juda nazik darejede taliklanadi, bul impul`slerdin ayirimlari tormozlanadi, baskalari bolsa shartli reflektor bayla­nislarinin kuramali sistemalarin payda etip, birlesedi. Usi bay­lanislar kop marte bekkemlengennen keyin uakitsha baylanislardin kuramali, turakli bolimleri juzege keledi, usi bolimler jalgiz sistema sipatinda xareket ete baslaydi.
Xareket orinlangannan son xareket organlarinan bas miy kabi­gina orinlangan xareket haqqinda signallar keledi. Bul xabar oraylik nerv sistemasina keledi, ol jerden impul`sler jane miy kabiginin xareketlendiriushi oraylarina xam retseptorlarga jonele­di. Xareketler xizmetinin ozgergen sharayatlari haqqinda alingan signallarga muuapik ozgere beredi.
Bul oz-ara baylaniskan eki tarepleme nerv baylanisi adamnin xareketin tartipke saladi xam baskaradi.
Solay etip, xareketler baskarilatugin xam koyilgan uaziypa­larga juuap beretugin xareketlerge aynaladi.
Jagdayga beyimlesiu refleksi yamasa «Bul ne?» dep atalgan ja­nalikka tiyisli refleks, xareket baslaniuinan burin-ak juzege ke­ledi.Jagdayga beyimlesiu refleksi juzege kelgennen son, nerv sis­temasina jollar ashiladi-nerv impul`sleri jakinda bolatugin xizmet ushin kerek bolatugin jollardan otedi, yagniy nerv sistemasinin ja­kinda bolatugin xizmetine tap usi jolda xareket etiu mumkinshiligi xam maksetke muuapikligi yamasa mumkinshiligi jokligi aniklanadi. Mine solay etip daslepki jagdayga beyimlesiuden keyin ya is-xare­ket baslanadi yamasa is-xareketten uaz keshiledi birak ayrim uakit­lari adamda gumanlaniu jagdayi-xareket etiu kerek yamasa xareket etiu kerek emes degen xalat (yagniy motivler guresi) payda boladi.
Daslepki xizmet tiykarinda burin payda bolgan uakitsha nerv baylanislari bul tayarlik dauirinde jedellesedi (janlanadi). Ja­kinda bolatugin is-xareketlerdi anlau xalati payda boladi. Is-xareketke tayarlik karsiliklardi jeniuge tayarlik xalati juzege keledi, bul xalat adamnin erkine kush saliuina sebep boladi.
Bas miy kabigindagi tormozlaniu protsessleri erkli reaktsiya­lardin fiziologiyalik mexanizmlerinde ulken rol` oynaydi. Kop koz­diriushilar arasinda en axmiyetli bolgan kozdiriushilar ajiraladi, biyparua kozdiriushilar xam organizm ushin axmiyetin jogaltkan koz­diriushilar bolsa tormozlanadi.
Bir kiyli reflekslerdin tormozlaniu protsessi xam sol munasi­bet penen baska reflekslerdin kusheyiui erkli xareket ushin ulken axmiyetke. Kerekli bolmagan xareketti toktatip kaliu, shidamli (sabirli) boliu, bulardin xammesi sirtki kozdiriushilardin tanlan­ba tormozlaniui yamasa sirtki tasiyirge juuap retinde xareket re­aktsiyalarinin tormozlaniui menen baylanisli.
Tanlanba tormozlaniu kansha tezirek payda bolsa, adamnin xa­reketin toktatip kaliu ukibi sonshelli ansatirak juzege keledi, impul`siv xareketlerge toskinlik etedi. Bul jagday soni korsete­di, adam asigislik penen kararlar kabil etpeydi, ozinin is-xare­keti xam kiliklarin oylap koredi, impul`siv xareketlerdi toktata­di.
Adamnin erkli xareketlerinin payda boliuinda ekinshi signal sistemasinin(yagniy soz soyleu) axmiyeti juda ulken.
Soz benen makullaudin unamli roli xammege malim. Kobinese is-xareketti maktau, makullau adamnin ulken karsiliklardi jenip otiuine jardem beredi. Is-xareketti xoshametleu, makullau sebepli adamda erkke kush saliu juzege keledi, sol sebepli ol kiyinshilik­lardi jeniu ushin kushinin artip baratirganligin sezedi.
Erkke kush saliular uaktinda nerv sistemasinin zorigip isleui ushin nerv kuuati rezervinen-retikulyar sistema dep atalatugin sis­tema yamasa retikulyar formatsiyadan kosimsha kush-kuuat alip turadi. Jakinda nerv kletkalarinin shinjirlari oylap tabildi, bul shinjir­lar miy sabi xam aralik miy boleginde jaylaskan. Xar kiyli forma­da xam ulken-kishi bolgan kletkalar ozine tan nerv turin jamlesti­redi, bul kletkalar tiykargi nerv sistemasi kletkalarinin toplam­lari ortasina jaylaskan, bul kletkalar oraylik nerv sistemasinin ane sol ozine tan bolimleri ortasindagi araliklardi toliktiradi.
Ilimpazlardin tekseriuleri retikulyar formatsiya oraylik nerv sistemasinin barlik bolimleri, yagniy arka miyden baslap, bas miy ulken yarim sharlarinin kabigina shekemgi bolgan bolimleri xalatina xam xizmetine ulken tasiyir korsetetuginligin aniklagan.
Koziu protsessinin retseptorlarinan keletugin nerv impul`sleri eki jol menen: tuuri ozine tan jol menen xam retikulyar formatsiyaga baratugin tarmak jollar menen otedi. Bul impul`sler retikulyar sistemanin xizmetin tamiyinleydi xamde oraylik nerv sistemasi xar kiyli bolimlerdin kozgaliu xam tormozlaniu darejeleri xalatina tasiyir korsetedi.
Erkke kush saliu bas miy kabiginin isinde zor gayrat korseti­udi talap etedi, erkli xizmet nerv bolimlerinde tez kayta ozge­risti kosimsha nerv oraylarinan protsesske kirgiziudi talap etedi. Bas miy kabigi ozinin jedelligin xam iskerlik darejesin tamiyin­leytugin bul kuuatti retikulyar sistemanin kosimsha rezervlerinen alip turadi.Eger retikulyar sistema signallari bolmay kalsa, shart­li reflekslerdin payda boliui toktap kaladi: demek miy kabiginin xar kanday erkli xareket ushin zarur bolgan jedelliligi pasenleydi.
3.Erkli xareketler tek adamga tan xareketler.Xayuanlar adam­nan ozgeshe bolip, olar tek gana tabiyatka, dogerek-atiraptagi or­talikka beyimlesediU` olar maksetti anlap xareket ete almaydi, oz is-xareketlerinin natiyjelerin aldinan kore almaydi, olarda erkli is-xareketler jok xayuanlardin xareketlerin koyilgan makset emes, mumkin tap usi jagday, tap usi sharayat belgileydi. Demek xayuan­larda erk bolmaydi. Tek adam gana belgili bir maksetti gozlep, erkli xareket etedi.
Adamnin erki miynet protsessinde jetilisken. Algashki adamnin miynetinde-ak belgili makset kozde tutilgan. Ol auga(anga) shigiu aldinda kural, xar kiyli uskeneler tayarlaganU` anga shigiu aldinda jabayi xayuandi aydap kirgiziu ushin adamlardi jaslestirgen xam jumislar bolistirilgen-demek adamnin xizmeti anga shigiudan al­din-ak belgili maksetke karatilgan.
Anga shigiu protsessinde adamnin erkli ozgeshelikleri jetilis­ken, sebebi onin koyilgan maksetke erisiu ushin ulken kiyinshilik­lardi jeniuine xam oz xizmetin sol maksetke ilayik tartipke sali­uga tuuri kelgen.
Erkli xareketler adam turmisi protsessinde, adamlardin otken auladlari jaratkan narselerdi ozlestiriu protsessinde jetilisedi. Adamnin erki sirtki tasiyirlerge xam dogerek atiraptagi ortalik­tin tasiyir etiuine baylanisli.
Erkli xareketler jamiyetlik miynet protsessinde juzege kele­di, adamlardin jamiyetlik munasibetleri protsessinde rauajlanip baradi xam belgili nizamliklarga boysinadi.
Adamnin erki dun`yanin nizamlarina baylanisli, birak adam oz minez-kulki jolin ozi belgileydi xamde oz is xareketleri xam kil­mis isleri ushin ozi juuapker boladi. Adam tabiyat xam jamiyetlik turmis nizamliklarin biliuge tiykarlangan xam amelge asirilatugin anik maksetlerdi oz aldina koya aladi. Tabiyat xam jamiyetlik tur­mistin ob`ektiv nizamliklarin biliu adamnin malim maksetke muua­pik xareket etiuine, turmis uakiyalarinin barisin jollauga, eger kerek bolsa bul uakiyalardi ozlestiriuge mumkinshilik beredi. Adam keleshekti aldinan korip xam otmishti esapka alip, xazirgi uakit shenberinen shetke shigatugin maksetlerdi oz aldina koyadi.
Adam jamaatlik miynette katnasar eken, ozinin is-xareketle­rin bilip alingan tabiyat nizamliklari menen sonday-ak jamaattin miynet sharayatindagi miynet munasibetleri natiyjesinde juzege ke­letugin talaplari menen birlestirip bariuga umtiladi. Bul jagday adamdi oz is xareketlerin jamaat umtilip atirgan maksetke boysin­diriuga majbur etediU` bul maksetti ol ozi ushin kabil etedi xam oni oz is-xareketlerinin maksetine aylandiradi, usi maksetke eri­siu ushin ol kiyinshiliklardi jenedi, oz is-xareketlerin usi mak­setke erisiu talaplarina boysindiradi.
Jokari adep-ikramlilik motivler sebepli is-xareket etiushi adam oz xareketlerinde xujdanlik minnet sezimine, uatan suyiushi­lik, joldaslik sezimleri xam baska jokari adeplilik motivlerge amel kilar eken, onin shaxsiy umtiliulari jamiyetlik umtiliular menen birlesip adepli tarbiyalangan erkke iye boladi.
Adep-ikramlilik jaktan tarbiyalangan erkli adamnin erkli is xarketi kiyinshiliklardi jeniude erkke kush saliu menen, erkli xa­reket etiu menen xarakterlenedi xam belgilengen maksetke erisiuge mumkinshilik beredi.
Makset koyiu-erkli xarekettin axmiyetli baskishi, birak mak­set ele adamnin erkli sipatlarin belgilemeydi. Sonday adamlar bar, olar juda jaksi maksetler koyadi xam sogan erisiu jollari haqqinda kop aytadi, birak sogan karamay is-xareketke kirispey kala beredi. Bunday adamlardin jamiyet ushin xesh kanday paydasi tiymeydi.
Erkli adamda mudami uzak motivizatsiyalau payda boladi. Ol eger sharayat talap etetugin bolsa erkli xareketti darxal orinlamay mumkin tek xazirgi payitti gana emes, keleshekti de nazerde tutip, bir kansha uakittan keyin orinlaui mumkin.
4.Xar bir erkli xarekette eki baskishti ayirip shigariuga bo­ladi. Birinshisi-bul tayarlik koriu baskishi, oydan xareket etiu, oylap shigiu baskishi bolip, bunda makset angariladi, maksetke eri­siudin jollari xam kurallari belgilenedi jane sheshim kabil etile­diU` ekinshisi atkariu baskishi bolip, bunda kabil etilgen sheshim orinlanadi xam orinlangan xarekettin ozine baxa beriledi.
Tayarlik koriu baskishi. Xar kanday jigerli xareket maksetli xareket retinde barxama xarekettin maksetin belgileuden xam oni aykin angarip aliudan baslanadi. Xareket etiuden burin ne ushin xareket etiu kerek ekenin, xareket etiu natiyjesinde adam nege erisiuge umtilatuginin angariu tiyis. Sonday ak maksettin axmiye­tin angariu ogada ulken axmiyetke iye boladi. Egerda adam ozinin aldina koygan makseti tek jeke axmiyetke emes, al ulken jamiyet­lik axmiyetke de iye ekenin angarsa, ol aytarliktay kiyinshilik­lardi jenip shiga alatugin bolip kaladi.
Maksettin anikligin angariu da axmiyetli boladi. Usi adamnin kolinan kelmeytugin maksetlerdi alga koyiu baslangan isti akirina shekem jetkeriushilik adetin payda etedi. Birak ansat, erisiletugin maksetler erkti rauajlandiriudi, kiyinshiliklarga karsi gures jur­giziu, toskinliklardi jenip shigariu ukibin payda etpeydi. Xare­kettin maksetleri adamga attan-anik boliui, birak ogan erisiu ushin ulken kush saliudi talap etetugin boliui tiyis. Tek usinday maksetler gana xakiykat erkti, minez kulikti belgileydi.
Erk xareketti duris baxalau ushin usi maksetti gozleudi bel­gilengen adamga xareket etiuge kulshindirgan sebeplerdi, niyetler­di de biliui tiyis. Adamnin xar bir xareketi kanday da bir narse ushin(makset) xam kanday da bir sebepke gore islenedi.
3-klass oqiwshilarinan «Sizler ne ushin jaksi okip atir­siz?»-dep soradi. Berilgen juuaplar xar kiyli boldi. Bir okiushi «bul menin minnetim-akem menen anam jaksi jumis islegeni siyakli, men de jaksi okiuga tiyispen»-dep juuap berdi. Baska bir okiushi «Xayal mugallimnen maktau esitkim keledi»-dedi. Al ushinshi bir oki­ushi «Men xammeden jaksi bolgim keledi. Akem magan jaksi baxalar ushin kinoga bariuga aksha beredi»-dedi. Xizmetti bir turli, onin natiyjeleri de bir turli, birak xarekettin sebepleri xarkiyli.
Keltirilgen misaldan sebepler xarkiyli-pas(ozimshillik niyet­leri) xam jokari(jamiyetlik turdegi sebepler, minnet sezimi) da­rejeli bolatugini korinip tur. Albette adamnin xareketleri kara basinin sebepleri (ozinin aman esenligin tamiyinleuge umtiliu, bireuge jeke turde katti bauir basiu xam t.b.) menen de belgile­niui mumkin, birak bizin adamlardin jeke sebepleri jamiyetlik maplerge kayshi kelmeydi.
Jigerli xarekettin tayarlik koriu baskishinin mazmunin makset­ke erisiuge maksetke erisiuge ishki yamasa sirtki toskinliklar bar ekenine karay xar kiyli boladi. Ishki toskinliklar (korkinish, jal­kaulik,sharshau,xareket etiudi kalemeushilik, bar bolsa,baskish se­bepler guresi xarakterine iye boladi. Bul bir darejedegi sebepler guresi (keshkurin bir uakittin ozinde kinoga xam teatrga bargin keledi, mektepti pitkergennen son bir uakittin ozinde shofer xam montajlushi kasibin iyelegin keledi) xam xar kiyli darejedegi se­bepler guresi (kinoga bariu yamasa sabak tayarlauga otiriu) boliui itimal. Ekinshi jagdayda sebeplerdin darejesin angariu xam anagur­lim jokari darejedegi tanlap aliu tiyis.
Erkli xarekettin sebepler guresi-bul kobinese minnet sezimi menen minnetke kayshi keletugin niyetler arasindagi gures boladi. Jigerdin ozi minnetke kayshi keletugin niyetlerge jol bermesten, ozindi minnet sezimi buyirgan narseni isleuge majbur etiude ko­rinedi. Kerek narseni isleu kerek pe yamasa kalegenindi isleu ke­rekpe degen sorau tuurali soz bolganda, kerek degen sebepti tan­lap aliu tiyis. Maselen okiushi xayal mugallimnin katti keuline tiydi xam katesin moyinlagisi jane keshirim soragisi kelmedi. Onin joldasi ar-sar bolip tur:ol dostin karalagisi kelmeydi, birak minnet xam juuapkershilik sebepleri en akirinda kozaba doslik jane joldaslik sezimlerin jok etip jiberedi, jane ol ayipkerdi ashik­tan-ashik karalaydi.
Moral`lik jaktan tarbiyalangan erkke iye bolgan adamda minne­tin orinlap atirgan uakitta xeshkanday ishki gures bolmaytuginin atap korsetiu axmiyetli boladi. Onin ushin minnet-xarkanday ekile­niudi boldirmaytugin sebep boladiU` xarekettin jamiyetlik zarurli­gin angariu minnetke kayshi keletugin kilikti isleudin xarkanday mumkinshiligin jokka shigaradi.
Tek sirtki toskinliklar bolgan uakitta sebepler guresi bol­maydi, erk maksetke erisiudin kurallarin oylap tabiudan, xareket etiudin usi jagdaylarda en kolayli, anik usilin tanlap aliudan ibarat boladi. Maselen, okiushi model` sogiudi uygardi. Iske ki­rispesten burin ol model`di kashan xam kay jerde sogatuginin, kim menen oylasatuginin xam tagi baskalardi oylanip aladi.
Jigerli xarekettin tayarlik koriu baskishi belgili bir sheshimdi kabil etiu menen pitedi.
Atkariu baskishi. Xarkanday erk maksettin endigi en axmiyetli baskishi-kabil etilgen sheshimdi atkariu boladi. Albette, jiger she­shimdi kabil etiude de juz beredi (bunday sheshim geypara uakitta ulken kush saliudi da talap etiui itimal) birak usi bir narsenin ozi-ak adamdi erk dep esaplau xukikin bermeydi. Oz aldina tek en adiuli, en axmiyetli maksetlerdi koyatugin, tek sheshimlerdi kabil etetugin, al olardi turmiska asirmaytugin isti akirina shekem jet­kermeytugin adam erksiz adam boladi.
Atkariu eki turli formagaU` sirtki xareket formasina (sirtki erkli kilik) xam sirtki xareketten ozin tiyiu formasina (ishki ji­gerli kilik) iye boliui mumkin. Maselen, okiushi bir narseni si­birlap aytiudan (al ol joldasina dim sibirlap aytkisi keledi), jasi ulkenge turpayi juuap beriudin ozin tiygan uakitta, erkli xareketti toktatiuda bilinedi.
Egerde adam belgilengen maksetinen sheginse, ol erki jetki­liksiz ekenin korsetedi. Albette jagdaylar ozgerip ketken kanday da bir jana sharayatlar payda bolgan xam burin kabil etilgen sheshim­di orinlau akilga muuapik kelmey kalgan jagdaylarda kabil etilgen sheshimnen sanali turde bas tartiu zarur. Erkli adam kerek bolip kalgan jagdayda belgilengen xareketten bas tartip, jana sheshimdi kabillay aliui tiyis, al bolmasa bul erktin juzege keliui emes, al biymani ojetlik boladi.
Erkli xarekettin natiyjesi maksetke erisiu boladi. Erkli xa­reketti onin ozin baxalau menen pitediU` adam maksetke erisiu ushin ozi tanlap algan usillarin, jumsalgan kushlerin baxalaydi xam ke­leshek ushin tiyisli juumaklar jasaydi.
5.Adamnin erkli minez-kulkin analiz jasau bir katar erkli sipatlardi ayirip shigariuga mumkinshilik beredi, al olardin xar birin ayirim erkli korinisleri sipatlap turadi. Erkli sipatlarga maksetke talpiniushilikti, oz betinshelikti, jureklilikti, tabanli­likti, sabirlilikti, batillikti, erjureklikti, tartiplilikti jat­karadi.
Maksetke talpiniushilik-bul adamnin oz minez kulkin turakli bir turmislik maksetke boysindiriui, ogan erisiu ushin barlik ku­shin xam ukiplarin jumsauga tayar turiushiligi jane tauekel etiushi­ligi, oni jobali turde xam buljitpastan amelge asiriui boladi. Usi keleshek maksetten tiykargi maksetke erisiu jolindagi zarurli baskishlar retindegi jeke maksetler kelip shigadi, barlik artikmash, kajetsiz narse ilaktirilip taslanadi.
Elimiz adamlari oz xizmetin demokratiyalik garezsiz jamiyetti duziu uaziypasina bagdarlanadi. Bul tiykargi uaziypa ogan bagin­dirilgan kop mugdardagi anagurlim jeke turdegi uaziypalardi tuu­dirip olar xam bir adamnin anik xizmetin belgilep beredi.
Albette oqiwshilarda maksetke talpiniushilik barxama jokari jamiyetlik axmiyetke iye bolgan maksetlerge bagdarlana bermeydi. Sonliktan da belgili bir jamiyetlik kunga (yamasa en bolmaganda jamiyetlik maplerge kayshi kelmeytugin) iye bolgan turakli makseti bar xam usi maksetke karay jobali jane sistemali turde xareket etetugin okiushini maksetke talpingan okiushi dep aytiuga boladi. Maselen, okiushi ozinin kon`kide figurali sirganak tebiu boyinsha sport sheberi boliu siyakli maksetine karay baradi.
Oz betinshelik-minez kulikti ozinin jeke koz-karaslarina xam isenimlerine bagindiriu boladi. Oz betinshe adam ozinin isenimle­rine saykes kelmeytugin xareketlerdi isletiuge uriniularga kayil bolmaydi. Birak bul ol xarkanday jat pikirdi biykarlaydi degendi bildirmeydi. Oz betinshe adam barxama baskalardin maslaxatlarin xam korsetpelerin karap shigiuga, olardi baxalauga, al egerde olar akilga muuapik kelse kabil etiuge tayar turadi. Al xarkanday jat pikir ol jat bolganligi ushin gana biykarlangan, baska adamlardin aytkan tiykarsiz turde karsilik korsetiu baklangan jagdayda ji­gerdin unamsiz sipati-negativizm (nego biykarlayman degen latin sozinen alingan) juzege keledi. Kanday bolmasin jat keneslerge karsi xareket etiuge umtilip baskalardin bergen xarkanday, sonin ishinde akilga muuapik korsetpelerinde biykarlay otirip, ol kobi­nese xatte ozinin jeke koz-karaslarina xam isenimlerine kayshi xa­reket etedi.
Erktin negativizmge karama-karsi, birak ol da unamsiz sipat­li-kongishlik boladi. Kongish adam baska bireudin tasiyrine ansat berilip ketedi, al baska bireulerdin keneslerine kritikalik kat­nas jasap, kerek bolip kalgan jagdayda olarga karsi tura almay­di,baska bireulerdin xarkanday xatte putkilley tiykarsiz kenesle­rin kabil ete beredi. Kongishlik te negativizm de erki xalsizlik­tin belgisi boladi, oytkeni usi eki jagdayda da adam ozinin xare­ketlerin akildin anik daliyline bagindira almaydi, eki jagdayda da ol baskalardin tasiyrin kalay bolsa solay kabil etip yamasa tap solayinsha kalay bolsa solay biykarlay otirip xareket etedi.
Batillilik-bul tiykarli xam turakli sheshimlerdi oz uakitnda kabil etiu jane xeshkanday irkilmesten olardi orinlaudi kolga aliu ukibi boladi. Batillilik asirese kuramali jagdaylarda, birneshe mumkinshiliklerden bireuin tanlap aliuga bolatugin jerde xam xare­ket biraz tauekelshilik etiu menen de baylanisli bolgan jerde de attan anik korinedi.
Sheshimdi oz uaktinda kabil etiu-sheshimdi zarurli payitta, buni jagdaylar talap etken uakitta kabil etiudi bildiredi. Jurekli adam egerde adamlar ogan asikpauga mumkinshilik berse, sheshimdi ka­bil etiuge asikpaydi. Bul ogan jagdaydi en jaksi tusinip aliuga, onin anagurlim duris baxalauga, kosimsha magliumatlar toplauga xam tiykarli sheshimdi kabil etiuge mumkinshilik beredi. Birak zarurli jagdaylarda ol jagdayga beyimlesip, darxal akilga en muuapik ke­letugin sheshimdi kabillay aladi. Batilsiz adamlar kerisinshe ya xat­te oylap koriuge ulgermesten-ak sheshimdi asigip-usigip kabil etiu­di, ya sheshimdi oz uaktinda kabil etiude keshigip kaladi.
Sheshimlerdin tiykarlanganliginin natiyjesi olardin turaklili­gi boladi. Al jureksiz adam oz sheshiminin durisligina isenbeydi. Ol kabil etilgen sheshimdi mudami kayta karaydi, keyinge kaldiradi, biykarlaydi. Batilliktin zarurli belgisi-sheshimdi orinlaudi katti kolga aliu boladi. Al batilsiz adam xatte sheshimdi kabil etkennen son da geyde oz xareketlerin keyinge kaldiriudin xar bir mumkin­shiligine jarmasip alip, sheshimdi orinlauga asikpauga boladi dep ozin isendire otirip, sheshimdi amelge asiriuga kirisiuge ozin maj­bur ete almaydi.
Batillik en akirinda egerde buni jana jagdaylar talap etse, kabil etilgen sheshimnin orinlaniuin irkiudi yamasa putkilley tokta­tip taslaudi nazerde tutadi.
Oqiwshilarda batilsizliktin xarkiyli turlerinin derekleri xar turli boladi. Bular juuapkershilikten, kutilmegen akibetlerden korkiu, buringi bir katar satsizliklerdin tiykarinda oz kushlerine xam mumkinshiliklerine degen isenimin joytip aliu jane tagi baska­lar boliui mumkin.
Tabanlilik-bul kabil etilgen sheshimlerdi akirina shekem jetke­riu, alga koyilgan makset jolindagi xar kanday toskinliklardi je­nip shigip, ogan erisiu ukibi boladi. Tabanli adam satsizlikke ushiragan uakitta onin ruuxi tuspeydi, al kerisinshe, ol belgilen­gen narsege erisiu ushin belin tagi da kattirak buuadi xam bunin ushin jana jollardi jane kurallardi izleydi. Tabanlilik asirese kiyin, zeriktirerli, auir jumisti orinlagan uakitta attan-anik korinedi.
Tabanlilik-oqiwshilardin talim aliu xizmetinin tabisli bolip shigiuinin zarurli shartlerinin biri boladi xam sonliktanda taban­lilikti tarbiyalau-mugallimnin en axmiyetli minnetlerinin biri bo­ladi. Mine usi sipatka iye bolmagan, kishigirim satsizlikke ushira­udan-ak uskini kuyilip kalatugin kiyinshiliklardi jenip shigiu ushin aytarliktay kush jumsamastan kiyinshiliklardan aulak boliuga umti­latugin oqiwshilarga mugallim tarepinen ayriksha dikkat audariliui tiyis.
Erktin unamsiz sipati-ojetlikti, tabanliliktan ayirip taniy biliu kerek. Egerde tabanli adam unamli xarakteri attan anik bol­gan maksetke umtilsa, ojet adam akilga muuapik bolmagan makset­lerdi gozleydi. Ojet adam kobinese ozinin xak emes ekenin angara­di, islep atirgan xareketleri akilga muuapik kelmeytuginin tusi­nedi, birak kalay bolsa da xamme narseni oz bildiginshe isleuge, oz aytkanin boldiriuga barinsha umtila otirip, ol naduris koz ka­rasti korgauin dauam ete beredi. Ojetlik tek bosanlikti burkep turadi, oytkeni ozin-ozi tiyiu, kate ekenin kobinese ozi de tusi­netugin xareketlerden bas tartiu ojet adamnin kolinan kelmeydi.
Ojetlik kobinese mektep oqiwshilarinda gezlesip turadi. Onin sebepleri xar kiyli boladi. Geyde ol okpelegen balanin ozine ja­salgan itibarsiz, adilsiz katnaska kirsigip kaliuinin ozine tan turi boladi. Kobinese bul asa maktau, mapelep osiriu, talapshan­liktin bolmaui jagdayinda osken erketay balanin injikligi boladi. Kobinese ojetlik asirese jas ospirimlerde olardin mine usi sipat­ti naduris tusiniuinin akibeti, olardin ojetlikti tabanliliktin, kaysarliktin, oz betinsheliktin korinisi dep baxalauinin natiyjesi boladi. En akirinda ojetlik asa sharshaudin akibeti boliuida iti­mal.
Sabirlilik (ozin tuta biliu) oz minez-kulkin mudami kadaga­lap bariu ukibi boladi. Bul sipat usi jagdaylarda kajetsiz yamasa ziyanli dep angarilgan xareketlerden ozin tiyiu, xatte kuramali xam kiyin jagdaylarda da sabirli boliu ukibin nazerde tutadi. Sa­birli adam shidamli xam tozimli boladi. Ol zarur bolip kalgan jag­dayda ogan kolaysizliklar tuudirip atirgan kemtarliklardi bastan keshiriuge, auiriudi bastan keshiriuge, kerek bolip kalgan uakitta oz mutajliklerin (ashlik,sholleu,dem aliuga x.t.b. mutajlik) kana­atlandiriudi irkip turiuga ukipli boladi.
Bugan karama karsi unamsiz sipat-impul`sivlik (impul`­sus-turtki,tilek degen latin sozinen alingan)-daslepki tilekke karay, asigis turde, oz is-xareketlerin oylap shikpastan xareket etiuge beyimlilik boladi. Usi korsetilgen sipat kobinese kishi mektep oqiwshilarinin minez-kulkinda korinedi. Minekey, maselen Azat. Ol ogada kulshingish, sabaklarda xatte ozi ushin kutilmegende sibirlap aytip jiberedi. Koterinkiliktin tasiyri astinda ol oy­sizlik xareketti islep koyiui itimal. Juda xareketshen, kollari tinish tappaydi. Sozlerdin jalgauin jutip jiberip, asigip usigip soyleydi. Auiriuga shiday almaydiU` meditsinalik jaktan iyne menen shanishkan uakitta azin-aulak auiriudi basinan keshiriuge tuura kel­gende klassta onin tek bir ozi kuuarip ketti xam jilap jiber­di.Mugallim bunday balalarga ayriksha keuil boliui, olarda sabir­lilikti tarbiyalau boyinsha sistemali turde jumis jurgiziu pedagog­tin arnauli makseti bolip kaliui tiyis.
Sabirlilik mugallimge de zarur boladi. Sabirli ozine isen­gen, kajetsiz bakira bermeytugin, xar kanday jagdaylarda albirap kalmaytugin, ozin tuta bilmeytugin mugallim, kade bolganinday-ak oqiwshilar arasinda ulken xurmet izzetke iye boladi.
Er jureklilik xam batillik ozinin omirine xam den sauligina kauip tuuip turiuina karamastan, kemtarlikti, azap-akiretti, jok­shilikti jenip shiga otirip, adamnin oz gozlegen maksetine erisiuge bel baylaganligi boladi. Usi eki kasiyet ushin bir uliumalik narse kauip-katerli is-xareketlerdi orinlauga tayar turiushilik boladi. Er jureklilik degen bul anagurlim kuramali tusinik, ol tek batil boliudi gana emes, al xatte olim kaupine betpe-bet kelgen uakitta kaysar, sabirli xam ozin tuta biliushilikti, ozine oz isinin xak ekenine iseniushilikti nazerde tutadi. Bizin Uatanimizdin iygiligi ushin janinan keshken kaxarman jauingerlerdin er jurekliligi tap usilay boldi. Er jureklilik miynette de pidakerlik penen jumis isleude de juzege keliui itimal.
Al bugan kayshi keletugin unamsiz kasiyet korkaklik boladi. Oz kara basin, oz jani ushin korkiu adamnin is-xareketlerin biylep aladi, bunday adam usinin natiyjesinde oz minnetine kiyanet etiui mumkin.
Tartiplilik-bul oz minez kulkin sanali turde jamiyetlik ka­delerge bagindira aliushilik boladi.
Tartiplilik-bul erktin kisenlep koyiliui emes, kerisinshe ka­delerdi saklau, rejelerdi orinlau adamnin jigerin rauajlandiradi, oni gozlegen maksetine erisiu jolinda sirtki xam ishki toskinlik­lardi jenip shigiuga «tiyis» degendi isleui ushin ozinin «islegim kelmeydi» degen kosjakpasligin jenip shigiuga uyretedi. Albette bul jerde soz korkiuga tiykarlangan tartiplik, kalay bolsa solay bagina beriushilik tuurali emes, ala adam ogan bagina otirip, bun­day baginiudin zarur ekenin tusinetugin tartip tuurali bolip otir.
Tartipsizlik, aytkandi islemeushilik kobinese mektep oqiwshilarinda, asirese jas ospirim ul balalarda baklanip turadi. Geyde bul korgensizliktin akibeti boladi. Birak, bir katar jagdaylarda tartipsizlik jas ospirimlerde xareketshenliktin uliuma kusheyip ke­tiui, jigerlilik xam aktivlilik darejesinin jokari darejede boli­uinin saldarinan kelip shigadi. Olarda sonday kop kush toplanadi deysen, xatte kushin nege jumsauinda bilmey kaladi. Egerde aktiv­lilik, erklilik kalayinsha jumsaudi bilmegen jagdayda, bul narse kobinese erketaylikka, tenteklikke aytkandi islemeushilikke barip takaladi. En kishkentay oqiwshilardin tartipsizligi olardi ozinin minez-kulkin mektep kadelerine bagindira aliuga adetleniudin bol­mauinan kelip shigadi.
6.Erk is-xareketlerdi isleuge degen ukipti kaliplestiriu xa­reket etiudi iyelegennen son, ol oyinshiklardi xam kolinan keletu­gin baska zatlardi kishi jaslarinda paydalaniudan baslanadi.
Bala tayin erk penen tuuilmaydi. Erk turmis protsessinde aste akirin jetilisip baradi. Mektepke shekemgi tarbiya jasindagi dauir­de bala erkin osiriude shanarak xam atiraptagi korshagan ortalik ayriksha ulken rol` oynaydi. Bala turmisinda kobirek onin oz bas­lamasi menen sholkemlestiretugin oyin xareketleri tiykargi orin aladi.
Balalar mektepte okiy baslaulari menen olardin xizmeti, xarakteri ozgeredi. Okiu tiykarinan mugallim tarepinen berilgen xam orinlaniuina keyin baxa koyilatugin tapsirmalarga tiyisli xizmet bolip tabiladi. Klasstagi xam uydegi tapsirmalardi indivi­dual orinlaulari protsessinde oqiwshilarda oz-ozin kadagalau, jam­lesiu, oz betinshelik xam baska erkli kasiyetler jetilisedi. Mu­gallimler oqiwshilardin barlik erkli xareketlerinde kizigiu kan­shelli ulken rol` oynaytuginligin biledi xam bul kizigiushilikti mudami arttirip bariuga xareket etedi.
Okiu protsessinde oqiwshilarda minnet motivleri osedi xam dif­ferentsiyalanadi. Okiushini mugallim xam ata ana aldindagi minnet gana emes, mumkin klass jamaati xam putkil mektep aldindagi min­neti de xareket etiuge, isleuge iytermeleydi.
Tomengi klass oqiwshilarinda erk ele onsha ospegen boladi. Erkli xareketler shanarak xam mektep tarbiyasi natiyjesinde birkan­sha jetilisken bolsa da, ele impul`slik ozgesheligin jogaltpagan boladi. Balalar ulken jastagilar basshiliginda kandayda bir is is­lep atirganlarinda, olardagi jokari motivler tomen motivlerdi toktatip koyadi. Birak okiushi kandayda bir isti oz betinshe baslau­ga kirisiui menen ak, onin jokari motivke boysiniuina xesh kanday ukipli emesligi kobinese sezilip kaladi. Bala oz minnetin oteu ushin xareket etiui zarurligin sezedi, birak tiykarinda kobinese minut sayin ozgerip turatugin kaleuine boysinadi. Tomengi klass okiushisi mugallimnin erkin jaksi atkaradi, birak sonday bolsada ol okiuda oz betinshelikti xam baslamani kem korsetedi. Balalar oz turmisinin maksetleri haqqinda juuapkershilikli oylamaydi, olarda ele turakli tusinikler jok. Bul erk kemshilikleri ospirimlik jas­larinda aste-akirin jogalip ketedi.
Kishi jastagi balalarda xakiykiy, turakli erk motivleri tek gana tarbiya natiyjesinde gana kusheyip baradi. Kishi jastagi okiushi bala asirese bir kiyli xizmette uzak uakit erkine kush sala almay­di, sol sebepli erkti tarbiyalap bariuda balanin sol ozgesheligin nazerde tutiu xam ogan uzak uakit talap etetugin bir kiyli jumis tapsirmau kerek.
Ulken xam uzaktagi maksetler kishi jastagi okiushi balaga ele auirlik etedi, ol tek gana jakin, anik maksetlerdi gana tusinedi. Xatteki sabak baslaniuinda oqiwshilardin aldina koyilgan makset te ayirim uakitlari olar ushin axmiyetli bolip korinbeydi, oni yadinan shigarip koyadi xam oz jumislari protsessinde sol maksetke amel et­peydi.
Okiu jumisi okiushinin barlik psixologik xizmetin kayta kura­di, juuapkershilik xam uaziypa sezimlerin tarbiyalaydi, bul narse onin okiu-uyreniu kiyinshiliklarin jenip bariuina, oz tileklerin uaziypa xam koyilgan makset talaplarina boysindiriuga jardem be­redi.
Solay etip okiushinin xam mekteptegi xam uydegi barlik okiu xizmeti-erkti tarbiyalaudin tiykari.
Bul jastagi balalarda unamli erkli kasiyetler menen bir ka­tarda, ayirim uakitlari shaxstin unamsiz kasiyetleri de osedi, bul kasiyetler ulkenlerdin tasiyrine karsilik korsetiuge xam karsi xareket etiuge umtiliuda payda boladi.
Ayirim psixolog xam pedagoglar bul unamsiz kasiyetlerdin payda boliui balanin oz betinsheligine toskinlik etiliuine karsi naraziliginin ozine tan korinisi dep dalilleydi. Bala oz makseti­ne jetiuge, oz tilegin orinlauga umtiladiU` oz aytkaninda turip, aytkanin kildirmakshi boladi, eger ol bugan bir neshe martebe eris­se, bunday minez-kulik turi bekkemlenedi xam adet bolip kaladi. Kaysarlik sol kalipte kusheye beredi.
Mugallim tarbiya jumisinda ata analar menen jakin baylanista boliui zarur. Ulken jastagi balalarda kishi mektep jasindagi bala­larga unamli tasiyir korsetiuleri, xam bunin menen mugallimnin tarbiyalik jumislarina jardem beriuleri mumkin.