9-sinf Biologiya

28-
 
bilet biologiya 
1)
 
Oddiy 
va 
murakkab oqsillar. Hujayra tarkibidagi barcha 
oqsillar ikkita katta guruhga: oddiy va murakkab oqsillarga bo'li nadi. Oddiy oqsillar faqat 
aminokislotalardan tashkil topgan bo'la di. Oddiy oqsillar suvda yoki boshqa eritmalarda erish 
xususiyati ga qarab bir-biridan farq qiladi. Toza distillangan suvda eriydigan oqsillar albuminlar 
deb ataladi. Tuxum oqsili, bug'doy va no'xat 
oqsillari albuminlarga misol bo'ladi. Osh tuzining kuchsiz eritmasi da eriydigan oqsillar 
globulinlar deyiladi. Qon tarkibidagi oqsillar 

---

va ko'pchilik o'simlik oqsillari globulinlarning vakillaridir. Tirik or ganizmlarning hujayralarida 
yana spirtlarda, kuchsiz ishqoriy erit malarda eriydigan oddiy oqsillar ham mavjud. 
Murakkab oqsillar tarkibidagi boshqa oqsil bo'lmagan birikma larning xarakteriga qarab, 
nukleoproteii, xromoproteii, lipoprotein 
va boshqalarga bo'linadi. Xromoproteinlar rangli oqsillar bo'lib, tirik 
organizmlarda ko'p tarqalgan. Qondagi gemoglobin oqsili xromopro teinlarga kiradi, uning 
tarkibida temir atomi mavjud. Nukleoprotein lar oqsil va nuklein kislotalarning birikishidan hosil 
bo'lgan murak kab 
birikmalardir. 
Ular barcha tirik organizmlarning 
tarkibida uchray di 
va 
yadro 
hamda sitoplazmaning ajralmas qismi hisoblanadi. 
2)
 
Hozirgi vaqtda mikroorganizmlar faoliyatidan turli-tuman tex nologik jarayonlarda keng 
foydalanilmoqda. Prokariotlar va bir 
hujayrali 
eukariotlar hayot faoliyatining mahsuloti bo'lgan ferment 
lardan foydalanish xalq 
xo'jaligining turli tarmoqlarida yildan- yil ga ko'paymoqda. Non pishirishda, pivo, vino, turli 
tuman 
sut 
mahsulotlarini tayyorlashda mikroorganizmlar, zamburug'lar va 
bakteriyalarning fermentativ faoliyatidan foydalaniladi. Shu mu nosabat bilan sanoat 
mikrobiologiyasi keng rivojlanmoqda va in son uchun zarur bo'lgan, moddalarni ko'p miqdorda 
ishlab chiqa radigan mikroorganizmlarning yangi shtammlari seleksiyasi jadal o'smoqda. Bunday 
shtammlar antibiotiklar, ferment va vitamin preparatlari hamda ozuqabop oqsillarni ishlab 
chiqishda katta 

---

ahamiyat kasb etadi. 
Masalan, mikroorganizmlardan 
B2, 
B12 vitaminlarini olishda 
foydalaniladi. Yog'och qipiqlari yoki parafinda o'sadigan achitqi 
zamburug'laridan ozuqabop oqsillar olinadi. Zamburug'lar tarkibi da 60 
% 
gacha oqsil moddasi 
to'planadi. Oqsilga boy bu prepa ratni chorvachilikda qo'llash natijasida yiliga qo'shimcha ravish 
da bir million tonnagacha go'sht yetishtirish mumkin. Mikroorga nizmlar yordamida almashtirib 
bo'lmaydigan aminokislotalarni 
ishlab chiqish ham muhim ahamiyatga ega.Ozuqa tarkibida bunday moddalarning yetishmasligi 
organizmlarning o'sishini keskin 
sekinlashtiradi. 
Hayvonlarning 
an’anaviy
ozuqasi 
tarkibida 
almashtirib 
bo'lmaydigan 
aminokislotalar kam bo'ladi. Mikrobiologik yo'l bilan olingan lizin aminokislotasidan bir tonnasi 
hayvonlar 
ozuqasiga qo'shilsa, o'nlab tonna hayvonlar ozuqasini tejab qo lish mumkin. Inson uchun 
zarur 
bo'lgan mahsulotlarni tirik hujay ralardan yoki ular yordamida olish texnologiyasi 
biotexnologiya deb ataladi. 
Biotexnologiya jadal rivojlanayotgan fanlar qatoriga kiradi. 
Keyingi 30 yil ichida turli xil bakteriyalar 
va 
zamburug'lar faoliyati dan foydalanishga asoslangan 
bir qator yangi ishlab chiqarish 
korxonalari paydo bo'ldi. Mikroorganizmlar metallurgiya sohasi da ham "faoliyat" ko'rsatadi. 
Rudalardan metallarni ajratib olishda 
qo'llaniladigan odatdagitexnologiyalr tarkibi jihatdan murakkab 
bo'lgan rudalardan keng foydalanishga imkon bermaydi; ularni 
qayta ishlash 
natijasida 
judako'p chiqindilar hosil bo'ladi, atmos feragazaharli 
gazlar ajralib 
chiqadi. 
Metallar biotexnologiyasida sulfid bakteriyalari minerallarni ok sidlashi natijasida ko'pchilik 
rangli metallar 
va 
noyob elementlar 
eritmalartarkibiga o'tadi. Bu usul yordamida dunyo miqyosida bir 
necha ming tonna mis olinadi. Bu mis 
ana’naviy
usulda olinadigan 
mislarga nisbatan 
2-3 
mara arzonga tushadi. Bakteriyalar fao liyati yordamida rudalardan uran, 
oltin va kumush kabilar ajratib 
olinib, zamrli elementlar mishyyk kabilar zararsizlantirads 
Olimlar bakteriya hujayrasiga ma’lum genlarni, shu jumladan odam
genini ham kiritish usullarini ishlab chiqdilar. Bu usullar gen 
muhandisligi deb ataladi. Bakteriya hujayrasi o'ziga yot (begona) 
bo'lgan gen 
asosida 
ko'p 
miqdorda oqsillarni 
sintez qiladi. 
Hozir gi 
kunda shu yo'l 
bilan viruslar 
ko'payishini to'xtatuvchi interfe ron oqsilini, qonda glukozaning miqdorini nazorat qiluvchi 
insulin oqsilini olishmoqda. 

---

Mamlakatimizda mikrobiologiyani rivojlanishi uchun qulay sharoit 
mavjudligi tufayli bir qator sanoat tarmoqlarini: oziq-ovqat, konserva, 
sut mahsulotlarini qayta ishlash, antibiotik va vitaminlar ishlab 
chiqarish sanoatlari yanada rivoj topmoqda. 
Olimlarimiz A.M.Muzaffarov, M.LMavloniy, S.Asqarova, 
A.Xolmurodov va boshqalar mikrobiologiya fanining rivojlanishi ga katta hissa qo'shdilar. 
A.Muzaffarov va uning shogirdlari xlo rella suv o'tidan chorva mollarining mahsuldorligini 
oshirishda va 
bir qator suv o'tlaridan ifloslangan suv havzalarini tozalashdan keng 
miqyosda foydalanishni yo'lga qo'ydilar. 
M.Mavloniy bir qator achitqi zamburug'larini o'rganib, ularni 
novvoychilik, chorvachilik va boshqa sohalar uchun achitqilar 
tayyorlash texnologiyalarini yaratdi. 
3) 
(36+T4+28+22)2=200