9-mavzu. Portret janrida tasviriy san’at asarlarini ishlashning spetsifek xususiyatlari

 
Abdulhaq Abdullayev Oqsoqolivich 
Abdulhaq Abdullayev Oqsoqolivich 1918-yil 30-dekabrda Turkiston shahrida 
tug'ilgan. 29-oktabrda vafot etgan.Rang tasvir ustasi.O'zbekiston xalq rassomi 
(1968), O'zbekiston Badiiy akademiyasi faxriy a'zosi (1977). 
Samarqand badiiy bilim yurtida(1931-36) va Moskva badiiy institutida (1938-
41) ta'lim olgan. Jahon va o'zbek portret janriga ulkan hissa qo'shgan.O'zbek 
portret janrining asoschilaridan biridir. 
Ijodini manzara va portretlar chizish bilan boshlagan. Abdulhaq Abdullayev 
mo'yqalamiga mansub bo'lgan har bir portret kishilarning chuqur ma'naviy 
dunyoqarashini aks ettiruvchi, rassom bilan qahramoni va o'z o'rnida portret va 
tomoshabin o'rtasidagi haqiqiy, ochiq munosabatni, o'zaro muloqotni anglatuvchi 
asarlar yaratgan.Kishilarning holat va kayfiyati, ma'naviy, yorqin qiyofalarini, 
xarakterlarini mohirona tasvirlagan portretlari bilan mashhur. 
"Hovuz bo'yida" (1932), "Yoz"(1937), "Do'stim portreti" (1937), "Abror 
Hidoyatov Otello ro'lida"(1946), "Mannon Uyg'ur"(1946), 
"Oybek"(1949), "Nazarali Niyozov"(1949), "Jiyan Shaxlo"(1959), "Komil 
Yashin"(1960), "Navoiy"(1973), "Yo.To'raqulov"(1975), "O.Sodiqov"(1978), 
shuningdek ruhiy dunyosi va ichki kechinmalari mohirona tasvirlangan 
avtoportretlar yaratgan "Muallif portreti"(1937), ‖Muallifning qirg'iz qalpoq 
kiygan portreti"(1980), "Muallifning 15-asr kiyimidagi portreti"(1984); va bir 
qator avtoportretlar yaratgan. 
Manzaralar: "Yomg'irdan so'ng"(1954), "Bahor keldi"(1955), "Xumsonda" 
(1961) va boshqalar;
Natyurmortlar "Olma"(1962), "Uzum va shaftoli", "Qovun va xandalak" va 
boshqalar;
Abdulhaq Abdullayev 1957-yilda xizmat safari bilan Hindistonga boradi. 
Hindiston safari taassurotlari asosida bu o'lkaning manzaralarini bir qator asarlar 

---

va etyudlarda ishlaydi. "Tojmahal tongi", " Indiri Gandi‖, "S.Ketchlu" ni etyud va 
kartinalarda aks ettirgan. O'zbekstonning mashhur kishilarining portretlarini 
tasvirlagan. 
1999-yilda Abdulhaq Abdullayev 1984-yilda yaratgan mashhur avtoportretini 
turli davr va xalqlarga mansub buyuk rassomlarning avtoportretlari saqlanayotgan 
dunyoning yirik to'plami Italiya davlatining Uffitsi kartina galereyasiga olinishi 
O'zbekiston san'ati uchun olamshumul voqea bo'ldi. Boshqacha qilib aytganda 
O'zbekiston portret janriga berilgan yuqori baho edi.
Navoiy portretini yaratish ustida izlanishlar mahsuli sifatida yuzaga kelgan 
asarlari Toshkentdagi adabiyot muzeyida, Andijon adabiyot va san'at muzeyida, 
O'zbekiston san'at muzeyida va boshqa joylarda saqlanadi. Hamza nomidagi 
O'zbakiston Davlat mukofoti laureati (1977). "El-yurt hurmati ordeni" bilan 
taqdirlangan(1988). 
"Shuni ham aytib o'tish joizki Abdulhaq Abdullayev ustoz sifatida o'ta 
talabchan, vaqtni bekorga sarflamaydigan, vaqtni qadriga yetadigan, har bir 
so'zidan 
donishmandligi 
sezilib 
turardi. 
Ayrim 
shogirdlari 
Abdulhaq 
Abdullayevning talabchanligini injiqlikka yo'yar edi, sababi ko'plari bunday 
tartibga o'rganmagan edi. Men uchun esa u kishi butun boshli rassomlik 
akademiyasi edi, uylarida har kuni, har soat, har soniya san'at, hayot, buyuk 
avlodlarimiz haqida suhbat bo'lar edi. Har kuni hayot qaynar edi, bo'sh 
vaqtlarimizda rasmlaridan nusxalar ko'chirar, buyuk faylasuflarning so'zlarini yod 
olar edik va o'qigan kitoblarimiz haqida suhbatlashardik. Ustoz yosh rassom 
shogirdlariga biror yangi ish boshlayotgan bo'lsa, har doim shoshilmaslikni 
maslahat berardilar. Har kuni erta turishni va iloji boricha mashg'ulotlar 
boshlanguncha biror narsa o'qib qolishga harakat qilishimizni uqtirar edilar. 
Ustozning kitoblari ko'p bo'lardi. Ustoz, rassom-dunyo ko'rgan, taffakuri keng 
bo'lishi kerak der edilar. Ustozimning o'gitlari yangi asarlar yaratayotganimda qo'l 
keladi. Jaxon portret san'ati ravnaqiga ulkan va munosib hissa qo'shgan o'zbek 
portret san'atining mohir ustasi O'zbekiston xalq rassomi Abdulhaq Abdullayevni 
jonkuyar ustoz sifatida barcha shogirdlari hurmat bilan esga oladi". 
Rassom ijodiga mansub portretlar: 
1. "Hind portreti", 1957 y. 
2. "Abror Hidoyatov: Otello", 1960 y. 
3. "Oybek", 1949 y. 
4. Akademik "Qori Niyozov", 1952 y. 
5. "Abdulla Qahhor" 
6. "Buvi va nabira" 1960 y 
7. "Alisher Navoiy", 1970 y. 
8. "Indra Gandi", 1959 y. 

---

Uzbekiston xalk, rassomi, Uzbekiston badiiy akademiyasiping faxriy a‘zosi, 
Xamza nomidagi Uzbekiston davlat mukofoti laureata Abdulxak, Abdullayev 
1918 yilning 30 dekabrida Krzogistonning Turkisgon shaxrida tugizgan. 
Rashtayevirchi rassom. A Abdullayev asosan tasviriy san‘atning portret janrida 
ijod kil ga i. Lekin uning manzara va natyurmort janrida ishlangan uziga xoye 
jozibaga ega ishlari xam bor. AAbdullayevnish 6yiyn xayoti va ijodi inson 
k^yofayei, ichki dunyosi, ineonning cheksiz imkoniyatlari sir-ayerorlarini 
gushunib yetish, ularni san‘atkorona tayevirlaigga bagippangan, deyish mumkin. 
Rassom das pab Turkistondai yashi zamon ruxida ta‘tim beruvchi makgab internat 
irdan birida savod chikdash. Bu.puyei rassom 1926-1931 yitzarda .mazkur ukuv 
maskaiida ga‘zim olish bizan bir k^torda, gurzi gugarakzarga kshtgashib, mussha 
va rakr yeirlarini urgandi, .makgabda kuyi ggan Kyi pab spekgakttarda gurli 
ro.tzarni ijro etdi, she‘rlarni ifodali kdzib ukdydigai bu.zli Birok barcha 
kdshkdshlari orasida rayem hi plan na uning Xavasi nixoyagda katga buldi. Buni 
sezgan gayeviriy san‘at fagsh uktuvchisi unga badiiy texnikumga kirib ukdshni 
tavsiya etdi. Natijada AAbdulzayev 
1932 yizda Samark^nddagi badiiy textgikumga ukdshga kirdi. U gexnikumda 
yurgan va^glaridayok, uz ijodiy ishlari bitan mugaxassislar e‘giborini torgdi. 1932 
yizda uning %k\ovuz buyida‖ nomti lyudi Moskvadash Shark xalkzari davlat 
muzeyi tomonidan sotib olindi. \ozirda xam mazkur ish igu muzeyda sak, 
ganmokda. Badiiy gexnikumda ukib yurgan vak^glarida yaratgan ―Dustim 
portreti‖ va ―Ukam‖ no ml i ishlari uning iste‘dodti rassom sifatida 
shakllanayotganligidan dalolat berar edi. 1937 yitda yaratilgan ―Sigir sogish‖ 
nomli suvrati uzining badiiyligi 
jshatidan mutaxayesislar olkdshiga sazovor buldi va bu ish uchun 
A.Abdullayevga Moskvaga sayoxat yullanmasi beritdi. Rassom Moskvaga 
kelgach, bu tarixiy va yirik shaxardagi bir kagor tasviriy san‘at 
muzeytarida bulib, ularda jamlangan turli mamtakat rassomtarining 
yuksak badiiy saviyadagi asarlari bitan yakdndan taniishb, olam-olam 
taassurotlar bitan Uzbekistonga kaytdi. Rassom uz esdaliktarida I.Repinning 
Moskvadagi Tret‘yakov galereyasida sakdanayotgan portretlari uzini muglako rom 
etgaitigini tulkinlanib yozgan edi. Abdulxak, Abdullayev Samarkand rassomchitik 
texnikumini bigirib, 
1938—1941 yitlarda Moskva rassomchitik institutida ta‘lim oldi. 
Toshkentga kaytgach, uning ijodi yangi boskichga kutaritdi. Kuch va 
gayratga tulgan rassom 1941-1945 yillar mobaynida urush katnashchilari 
va kishtok mexnatkashtarining portretlarini im pay boshladi Urushdan keyingi 
yitlarda yaratitgan ishlari katoridan ―Abror 
Xidoyatovning Otello rolidagi portreti‖ (1946 y.), ―Mannon Uygur 

---

portreti‖ (1946 y.) nomli suvratlari ayniksa muvaffakiyat kozondi. 
1948 yitda Usta Shirin Murodov portreti, 1949 yitda yozuvchi Oybek 
portreti paydo buldi. Keyinchalik rassom kuplab tanikdi yozuvchi, 
olim va davr kaxramonlarining badiiy siymolarini yaratdi. 
Abror Xidoyatovning Otello rolidagi portretini ishlash niyati 
rassomda 1946 yilda, Xamza nomli akademik drama teatrida 
saxnalashtiritgan ―Otello‖ spekgaktini tomosha kitganidan sush paydo 
bulgan edi. Portret orkali tomoshabin akgyornish Otelloga xos bulgan 
ichki kechinmalarni nakadar teran xis kilgan xolda ijro eggaitigja 
guvox buladi. 
Rassom suvratda AXidoyatov timsolidagi Ote.xtoning xarakgeri 
va kdyofasini, xayotning shafkatsiz siru asrorlariga karshi kaxr- 
gazabini ochittpa xarakat kd pan. Uni akgyorning bir oz orkaga tashlangan 
Xolatidan, boshini magrur tutishi va keskin burilishi, kat‘iy 
Karashtari orkali ifodalashga intitgan. Aktyor kiyofasida uziga shponch, 
iroda, kaynok extiros, shiddat va vajoxat yakkol sezishb turadi 
Obrazdagi bu xodatlarning tomoshabinga ta‘sirini kuchaytirish 
maksadida rassom aktyor komatini suvrat tekis.tigining chegaralariga 
takalgan xolda tasvirlagan va kompozitsiyaning yaxlitligini 
ta‘minlagan. Suvratda ishlatitgan tuk^izit, jigarrang, och sargish 
kabi itik ranglar kaxramon - Ote.ttoning ruxiy xolatini ochib 
berishga xizmat kdtgan. 
XX asrning urtalarida rassom bir galay manzara janridash asarlar 
yaratdi. Extimol bu mazkur janrning guzalligi, kishilarning yina 
davrga xos mexnatda va xayotdagi kutarinkiligi bilan boglik, bulishi 
mumkin. 
Aynik^sa, bu borada uning ―Navbaxor", ―Baxor keldi", ―Botanika 
bogida, yomgirdan s ung" nomti asarlari dshdatga sazovordir. 
Ijodkorning u tt akasrning 50 yillari ikkinchi yarmi va 60 
yillaridash Xindiston, Afrika, Indoneziya buylab kdtgan sayoxatlari 
unga bir dunyo ijodiy kutarinkilik baxsh etdi. Natijada u mazkur 
taassurotlar va u yerlarda ishlagan etyudlari asosida ―Indira Gandi" 
(1957 y.), "Xind ayo.li" (1957 y.), ―Jaypurda‖ (1957 y.), "Milliy libos 
kiygan sinx" (1957 y.), ―Mualtifning Indoneziya miltiy bosh kiy i mila 
ishlangan avtoportreta" (1964 y.), ―Fransuz tili ukdguvchisi" (1966 
y.), ―Senegallik yigit" (1966 y.) kabi portret asarlarini yaratdi. 
Rassomning bu mamlakatlarda ishlagan etyudlari turli xalkdarga 
mansub kishilarning milliy xarakgeri va mavjud koloritai chukurrok, 
tasavvur etishga, begona va olis tuyulgan gurmush tarziga teran nazar 

---

tashlashga imkon berdi. Natijada uning shgson ichki olami, uziga xos 
jshatlari xakddagi tasavvurlari uzgardi. Endi uning asarlarida itak; 
va tuk, ranglardan kuprok, ustunlik kdla bordi. Bu sifatlar 
ijodkorning ―Sobir Abdu.lta portreta", ―Buvi va nabira", ―Malika" 
nomti portret ishlarida yakdol seziladi. 
Shuningdek, u kishilar portretini ishlashda suvrat fonida 
manzaradan keng foydalanishi kuzga tashtanadi. Masalan, buni rassom 
tomonidan 1973 yilda yaratilgan ―Yer farzanddari" asarida kuzatish 
.mumkin. Ushbu asarda rassom tabiat bitan insonning uzaro chambarchas 
boglikdigini yuksak badiiy talkdnda ifoda etgan. 
Bunday xrlni ijodkorning mexnat kaxramonlari —paxtakorlar 
Nazarali Niyozov, Mamatisok, ota Toshmatov, soxibkor Rizamat ota 
Musamuxamedovlarga bagishtangan ishlarida xam kurish mumkin. 
Mazkur guruxdi porgretda rassomning asosiy e‘gibori k^xramon- 
larning kamtarinligi Vatan ravnakd yulidagi mexnat shijoati va 
gayratiga k^aratilgan. Rassom uz kaxramonlarini tog fonida 
tasvirlaydi. Suvratda ifodatangan musaffo osmon, vikrrli toglar, 
baxorgi guzal tabiat, oyok, ostidagi yam-yashit maysatar xam kaxramonlar 
siyratini ochib berishga xizmat kdtgan. Suvratda rassom mexnatkash 
insonning ulugligini ular siymosini toglardan xam baland kdtib 
tasvirlash orkdti kursata olgan. 
Rassom ijodining sunggi yiltarida bir necha variantda Atisher 
Navoiy portretlarini ishladi (1970-1980 y.). Bu buyuk shoir shaxe ili 
badiiy talkdn etish borasida rassom un yildan kuggrok, shugullandi. 
Navoiy siymosini garchi, uz davrida Maxmud Muzaxxib, V.Kaydalov, 
K,.Basharov va bonsha bir kator rassomtar takror va takror yaratgan 
bulsalar-da, A.Abdullayev xam bu sharafli ishga uz ulushini kushishni 
niyat ь;il a li. Natijada u xam shoir portretining bir necha talkdnlarini yaratdi. 
AAbdultayev uz ip parila Navoiyning davlat arbobi, shoir, mutafakkir, 
tarixchi kabi kup kirrali shaxe ekanligiga aloxida e‘tibor karatdi, 
shu boiye uning ijodiy ishlari uziga xoyelik kasb etdi. 
A.Abdu. payevning sermaxsul ijodida ayollar mavzusi aloxida urin 
egallaydi. U yaratgan ―Nina portreti‖, ―Rassom onasining portreti‖, 
―Matyokubova portreti‖, ―Indira Gandi portreti‖, ―Xpnd ayoli 
portreti‖, ―Farida portreti‖, ―Sha^to‖, ―Buvi va iyevara‖, ―Yozuvchi 
Xamid Gulom onasining portreti", ―Lutfixonim Sarimsokova 
portreti‖ kabi untab asarlar fikrimizning da l il id ir. Mazkur 
iortretlarda ayollarga xos maftunkorlik, latofat, onalik mexri, 
ezgulik kabi xislatlar, turli tasviriy vosigalar yordamida moxirona 

---

aks ettiritgan. 
A.Abdu:nayev ijodidagi kutarinkilik va maxorat ayniksa uning 
1964 yilda yaratitgan ―Indoneziya milliy bosh kiyimida ishlangan 
avtoportret‖, 1977 yiia yaratitgan ―Avtoportret‖ iomti suvratlarida 
yorkin namoyon buladi. Bu avtoporgretlardan rassomning yitdan-yipa 
badiiy maxorati sayka l topib, asarning tomoshabinga ta‘sirini 
kuchaygiruvchi ifodalilik vosigalaridan keng kullanishga erishgan- 
ligini kurish mumkin. Betakror san‘at soxibi AAbdultayev xakdda, uning 
asarlari tugrisida 
juda kup suzlash mumkin. Ammo unish ijodida eng muxim urinni 
ega:pagan bir kator mashxur asarlari xakpda tuxtalmasdan bulmaydi. 
Ular Atisher Navoiy, Furkat, Abror Xidoyatov, Mannon Uygur, 
Nazarali Niyozov, Mamatisokota Tashmatov, Oybek, Xamza, Abdulla 
K^x^or, Turob Tula, Xabibiy, Ibroxim Raxim, Chingiz Axmarov, Xamid 
Olimjon, Savd Axmad, Shayxzoda, I.Sulgon. Yolkin Turaqulov, Qori 
Niyoziy, I.Xamroboyev, Mirtemir, Shuxrat, O.Sodikov, Usto Shirin 
Murodov, Uyg‘un, Sobir Abdulla, Shukrullo, I.Muminov, 
L.Sarimsokova, M.Boboyev, Xabibiy, X-Gulom, K. Yashin kabi reyepubli- 
kamizning mashxur fan va adabiyot, san‘at arboblari, kishlok x>oka- 
ligida fidoyitik kdtib shuxrat krzongan arboblari, allomalarining 
siymosidir. Shuningdek, u kuplab uz yakiplari portretlarini xam yaratdi. ―Ona 
suvrati‖, ―Xamid Fyio\i onasi suvrati‖, ―Buvi va nevara‖, ―Xumsonlik 
ayol‖, ―Malika‖, ―Mirza suvragi". ―Lola‖, ―Baxri‖, ―Suyar", ―Jiyanim 
Shaxdo‖, ―Amakim suvrati‖, ―Tilab portreti‖ kabi asarlari shular jumlasidandir. 
L.Abdullayev uch rastila nafak,at musavvir sifatida ijodiy ishlar yaratgan, balki 
u Nizomiy nomli davlat pedagogika institutining badiiy-grafika fakultetila kup 
yillar davomida ukituvchilik xam kdldi, shogirdtar tayyorladi. Unlab makgab va 
turli ukuv muassasalarida san‘ashing siru asrorlari haqidda, uni idrok etish,undan 
zavqlanish borasida maroqli ma‘ruzalar uqigdi. Bir qator maktablarga uz ishlarini 
sovg‘a qilib,makgab tasviriy san‘at muzeylarining A Abdullayev tashkil egiliishda 
makgab raxbarlariga ko‘maklashdi. 
Uziga xos va betakror iste‘dod soxibi A.Abdullayevning asarlari 
yuksak kadrlanib, jaxonning nufuzli muzeylari va tashkil ot lari tomonidan sotib 
olingan. Xususan, uning asarlari Moskvadagi Sharq xal qlari san‘ati muzeyida, 
Uzbekiston Davlat san‘at muzeyida,Uzbekiston yozuvchilar Uyushmasida, 
Uzbekiston badiiy fondi, K,ukrn ulka-tarixiy muzeyida, Alisher Navoiy nomidagi 
adabiyot muzeyida, 
Til va adabiyot institutida avaylab saqdanmokda. Bu noyob asarlar 
jozibabasidan minglab kishilar estetik zavq, olmoqdalar. 

---

Y.Salpinkidi ijodi