9-mavzu. Kasbiy faoliyati samaradorligini oshirishda hissiy-irodaviy va shaxsiy fazilatlarning o‘rni

Irodaviy fazilatlarni shakllantirish 
Iroda muammosiga bag‘ishlangan bundan oldingi sahifalarda ta‘kidlab o‘tilganidek, 
shaxsning irodaviy harakatlari murakkab psixologik mazmun, mohiyat, ma‘no kasb etishi 
bilan tavsiflanadi. Shuni ham eslash o‘rinliki, shaxsda motivlar kurashining paydo 
bo‘lishi uchun unga mas’uliyat, javobgarlik hissining yuklatilishi, irodaviy harakatni 
amalga oshirish zaruriyati tug‘ilishi, mazkur vaziyatda shubhalanish, ikkilanish 
uyg‘onishi favqulodda unda irodaviy zo‘r berishlar vujudga kelishi lozim. Bu voqelikni 
tushuntirish yoki izohlash uchun psixologik nuqtai nazardan iroda aktining tarkiblaridan 

---

iborat ekanligini aniqlanish uchun uning unsurlari, bo‘linmalari, tuzilishi to‘g‘risida 
mulohaza yuritish joiz.
Insonning miyasida tug‘iladigan maqsadga erishish tufayligina irodaviy harakat 
amaliyotga tatbiq etiladi. Ushbu fikr boshqacharoq ifodalanganda, shaxs u yoki bu 
harakat yordami bilan qo‘yilgan maqsadiga erishish yo‘llarini anglab etadi, ya‘ni harakat 
bilan maqsad, o‘rtasidagi uyg‘unlik insonga tobora yaqqollashadi, anglashiniladi. 
Holbuki shunday ekan, shaxs o‘zining ruhiy holatini o‘zgartirishga qaror qiladi, 
qondirilishi lozim bo‘lgan ehtiyojlarini muayyan tartibga keltiradi, ularni birlamchi va 
ikkilamchi darajalarga ajratishni lozim topadi. Xuddi shu yo‘sinda irodaviy harakatni 
amalga oshirishning tarqoq va yig‘iq tarkiblari (unsurlari) maqsadga yo‘naltiriladi. Ushbu 
jarayonga inson shaxsini undayotgan, ham anglanilgan, ham anglanilmagan ruhiy 
tayyorgarlik motivdan iborat bo‘lib, maqsadga intilish va unga erishish majburiyatini 
tushuntirishga xizmat qiladi. 
Irodaviy aktning boshlanishi maqsadga erishish yo‘l-yo‘riqlari haqiqatdan ham aniq 
istaklarning ushalishiga xizmat qilishi to‘g‘risida oqilona qarorga kelishda o‘z ifodasini 
topadi. Insonda vujudga kelgan kuchli, shijoatli intilishlarni yo‘qolishiga harakat qilinadi. 
Biroq qabul qilingan qaror (yoki qarorga kelish)ning axloq-odob prinsiplariga javob bera 
olishini (mutanosibligini), ijtimoiy ahamiyat kasb etish imkoniyatini anglashning o‘zi 
shaxs uchun murakkab ishni «o‘lik» nuqtasidan siljitishga, qo‘zg‘atishga etarli darajadagi 
omil bo‘lib xizmat qila olmaydi. 
Irodaning individual xususiyatlari va fenomenlari mavjud bo‘lib, inson faoliyatining 
maqsadga muvofiq ravishda amalga oshirishni ta‘minlaydi. Iroda shaxs faoliyatining 
ichki qiyinchiliklarini engishga qaratilgan ongli tuzilmadan iborat bo‘lib, u o‘zini o‘zi 
boshqarish sifatida dastavval o‘ziga, o‘z hissiyotiga va xatti-harakatlariga hukmronlik 
qilishda aks etuvchi psixologik hodisadir. Irodaning kuchi yoki kuchsizligini aks 
ettiruvchi holatlar uning individual xususiyatlarini namoyon qiladi. Ana shu atamalardan 
kelib chiqqan holda irodasi kuchli va irodasi sust (kuchsiz) odamlar hamda ularning ijobiy 
va salbiy fazilatlari, sifatlari, xislatlari, illatlari to‘g‘risida mulohaza yuritiladi. 
Irodasi sustlikning patologiyasi mavjud bo‘lib, ular abuliya (yunoncha abulia-
qat’iyatsizlik degan ma‘noni anglatadi) va apraksiya (yunoncha apraxia-harakatsizlik 
ma‘nosini bildiradi) atamalari bilan ifodalanadi. Abuliya- bu miya patologiyasi negizida 
vujudga keladigan faoliyatga intilishning mavjud emasligi, harakat qilish, uni amalga 
oshirish uchun qaror qabul qilish zarurligini anglagan tarzda shunday qila olmaslikdan 
iborat inson ojizligidir. Masalan, shifokor ko‘rsatmalariga rioya qilish zarurligini to‘g‘ri 
fahmlagan abuliya kasali bilan shikastlangan bemor biror narsani bajarishga o‘zini 
mutlaqo yo‘llay olmaydi. Apraksiya-miya tuzilishining shikastlanishi tufayli yuzaga 
keladigan harakatlar maqsadga muvofiqligining murakkab buzilishidan iborat 
psixopatologik holatdir. Nerv to‘qimalarining buzilishi miyaning peshona qismlarida yuz 
bersa, u holda xatti-harakatlarni erkin to‘g‘rilashda buzilish namoyon bo‘ladi, natijada 
iroda akti bajarilishi qiyinlashadi. Abuliya va apraksiya-psixikasi og‘ir kasallangan 
insonlarga xos, nisbatan noyob, fenomenal psixopatologik hodisalardir. Lekin pedagogik 

---

faoliyatda uchraydigan irodaning sustligi miya patologiyasi bilan emas, balki noto‘g‘ri 
tarbiya mahsuli bilan tavsiflanadi. 
Iroda sustligining yaqqol (tipik) ko‘rinishlaridan biri-bu yalqovlik hisoblanib, 
shaxsning qiyinchiliklarini engishdan bosh tortishga intilishi, irodaviy kuch-g‘ayrat 
ko‘rsatishni qat’iy ravishda istamasligida o‘zini aks ettiruvchi illatdir. Yalqovlik-shaxs 
ojizligi va irodaviy sustligining, uning hayotga layoqatsizligining, shaxsiy va ijtimoiy 
faoliyatga (hamkorlikka) loqaydligining ifodasidir. Yalqovlik-shaxsning ruhiy qiyofasi 
bo‘lib, uzluksiz tarbiyaviy ta‘sir va o‘zini o‘zi tarbiyalash orqali bartaraf etish imkoniyati 
mavjud ruhiy nuqsondir.Shundan keyin u qayirilgan tumshuqlarini sindirguncha toshga 
uradi.
Irodaning tadqiqoti uzoq tarixga ega bo‘lib, inson ongining mohiyatini kashf qilish 
jarayonidan boshlab, muayyan bilimlar to‘planishi tufayli shaxsning irodasi tabiatini 
tushunishga ilmiy yondashuv vujudga kelgan. XVII asrdayoq Gobbs va Spinozalar 
ta‘kidlab o‘tganlaridek, faollik manbai bemahsul sohaning paydo bo‘lishi deb tushunish 
mumkin emas, chunki uni shaxsiy kuch- quvvatini hissiy intilish bilan uzviylikda 
qaramoqlik lozim. Spinozaning fikricha, iroda bilan aql aynan bir narsadir. Unga bunday 
tasdiqiy munosabatning tug‘ilishi irodani ilmiy nuqtai nazardan tushunishni 
shakllantirgan bo‘lsa, ikkinchi bir tomondan u mustaqil substansiya sifatida tan olindi 
ham. V. Vundtning mulohazasicha, irodaning negizida appersepsiya aktining sub‘ekti 
tomonidan ichki faollik uniki ekanligini his etish yotadi. Uning bu konsepsiyasi 
emotsional yoki affektiv nom bilan psixologiya faniga kirib keldi. U. Djemsning tan 
olishicha, irodaviy harakatlar boshqa ruhiy jarayonlarga qorishtirib bo‘lmaydigan 
birlamchi xususiyatga egadirlar. Har qanday g‘oya dastlab dinamik tendensiyaga ega 
bo‘lganligi tufayli irodaviy aktning vazifasi diqqat yordami bilan bir g‘oyaning boshqasi 
ustidan ustuvorligini ta‘minlashdan iboratdir. 
V. K. Kalin irodaviy sifatlarni tasniflashga (klassifikatsiyalashga) qaror qiladi. 
Uning nuqtai nazaricha, bazal irodaviy sifatlar irodaviy jarayonlar asosida vujudga keladi, 
ammo bunda uning intellektual va ahloqiy jabhalari ishtirok etmaydi. U bazal sifatlarni 
aniqlash uchun ongning quyidagicha namoyon bo‘lishini tanlaydi: 
A) faollik darajasining ortishi; 
B) zarur bo‘lgan faollik darajasini quvvatlash; 
V) faollik darajasining pasayishi. 
Ana shulardan kelib chiqqan holda tadqiqotchi quyidagi sifatlarni mulohaza uchun 
tavsiya qiladi; g‘ayratlilik, chidamlilik, vazminlik. Agarda bu jarayonda intellektual negiz 
ishtirok etmasa, shu narsani tushunib bo‘lmaydi, qaysi hal qiluvchi qurilma hisobiga 
vaziyat baholanadi va harakatni kuchaytirish, quvvatlash, pasaytirish to‘g‘risidagi 
komanda beriladi. 
V. K. Kalin bazali tizimga kirmagan irodaviy sifatlarni ikkilamchi deb nomlaydi, 
chunki ularda bilimlar, ko‘nikmalar, emotsiya va intellektning paydo bo‘lishi 
mujassalashadi. Muallif qat’iyatlikni ikkilamchilar qatoriga kiritadi, vaholanki uning 
fikricha, u o‘ziga mahliyo qiladigan his-tuyg‘ularni engishdan, shuningdek, rad etilgan 

---

variantlardan, ishonchsizlikni to‘sishdan tashkil topadi. U tirishqoqlikni ham ikkilamchi 
sifatlar tarkibiga kiritadi, 
Xulosa 
Psixologiyada ixtiyorsiz harakatlar anglanilgan yoki etarli darajada anglanmagan 
istak, xohish, tilak, mayl, ustanovka va shu kabilarning ichki turtki ta‘sirida paydo 
bo‘lishi natijasida ro‘yobga chiqariladi. Mazkur istak va uning boshqa shakllari impulsiv 
(lotincha impulsus ixtiyorsiz qo‘zg‘olish ma‘nosini anglatadi) xususiyatiga ega bo‘lib, 
inson tomonidan anglanilmaganligi uchun ma‘lum ob‘ektga qaratish yuzasidan 
rejalashtirilmagan, hatto ko‘zda tutilmagan bo‘ladi. Insonning favquloddagi vaziyatda 
yuzaga keladigan sarosimalik affekti, dahshat, hayajonlanish, ajablanish, shubhalanish va 
shunga o‘xshash boshqa mohiyatli, har xil shakldagi xatti-harakatlari ixtiyorsiz 
turkumdagilarga yorqin misoldir. Undagi atamalar ma‘nosi, aks etish imkoniyati bundan 
oldingi hissiyot to‘g‘risidagi ma‘lumotlarda keng ko‘lamda bayon qilingan.
Boshqa kategoriyada taalluqli harakatlar ixtiyoriy harakatlar deb nomlanib, ular 
maqsad ko‘zlash, maqsadni anglashni va uni amalga oshirishni ta‘minlovchi 
operatsiyalar, usullar va vositalarni shaxs o‘z miyasida tasavvur qilishni, samaradorligini 
taxminan baholashni taqozo etadi. O‘zining mohiyati bilan tafovutlanib turuvchi ixtiyoriy 
harakatlarning alohida guruhini irodaviy harakatlar deb ataluvchi turkum tashkil qiladi. 
Psixologik ma‘lumotlarga asoslangan holda ularga quyidagicha ta‘rif berish mumkin: 
«Maqsadga erishish yo‘lida uchraydigan qarama-qarshiliklarni bartaraf qilish jarayonida 
zo‘r berish bilan uyg‘unlashgan, muayyan maqsadga yo‘naltirilgan ongli harakatlar 
irodaviy harakatlar deyiladi». 
Barkamol avlod shaxsining psixologik xususiyatlari markaziy rolining motivatsiya 
doirasi bajaradi va u ehtiyojlar, qiziqishlar, e‘tiqodlar va ma‘naviy his-tuyg‘ularda o‘z 
aksini topadi. Shaxslarning hayoti va faoliyatida, shuningdek, ijtimoiy tarbiyasiga asta-
sekin ustuvor va barqaror motivlar vujudga kela boshlaydi, ular inson ijtimoiy shartlangan 
yo‘nalganligi va hayotiy pozitsiyasini qat’iy belgilash uchun xizmat qiladi.