TANGRIBERGANOVA GULNOZANING “YATROKIMYO,METALLURGIYA VA TEXNO KIMYONING SHAKILLANISH BOSQICHLARI”Mavzusida tayorlagan
Yatrokimyo, metallurgiya va texna kimyoning shakillanish bosqichlari
REJA
1.Yadrokimyo.Yadrokimyoning rivojlanishi.
2.Texnik kimyo metallurgiya va metallarga ishlov berish.
Yatrokimyo — alkimyoning alohida yoʻnalishi (tibbiyot kimyosi), 16—18-asrlar tibbiyotida paydo boʻldi. Ya.ning asoschisi nemis shifokori va tabiatshunosi T.Paratsels. Ya. namoyandalari organizmda sodir boʻladigan jarayonlar kimyoviy hodisalardan iborat, kasallik esa kimyoviy muvozanatning buzilishidan kelib chiqadi, deb tushuntirganlar va bemorlarni davolashda kimyoviy moddalarni ishlatishni buyurganlar.
Alkimyogarlar metallami oltinga aylantirishdan tashqari kishini barcha kasalliklardan forig’ qiluvchi eliksir va hamma moddalar uchun universal erituvchi alkagest yaratish ustida ham tinmay izlanishardi. Klavdiy Galen (e.o. 201-131 yy.) qadimgi rim shifokori, jarroh va faylasuf! antik davr tibbiyot damming Gippokratdan keyingi 2 yorqin yulduzi bo'lib, 450 dan ortiq asarlar muallifi, ilmiy tibbiyot asoschisi, qor. tomir urishining 27 xil ko'rinishda bo'lishini aniqlab, uni bemorlarga tashxis qo'yishda qo'llagan.
U Aristotelning tabiatni tashkil etuvchi to'rt unsur haqidagi ta'limotini inson organizmiga ham tadbiq qildi. Uning fikricha, inson organizmida bu 4 element muayyan miqdoriy nisbatlarda bo'ladi, agar organizmda bu moddalardan birortasining miqdori ortsa yoki kamaysa, u kishi kasallikka uchraydi. Galen bir qancha dorilar tayyorlash usullarini (etiuvchilarda eritish, aralashtirish, bug’latish, ekstraksiyalash) batafsil keltirgan. Uning asarlarida 304 dorivor o'simlik, 80 turli hayvonlar va 60 minerallarning dorivor tayyorlashda qo'llash imkoniyatlari berilgan bo'lib, hozirgacha ham oddiy dorilami Galen preparatlari deyiladi
Dorilar haqidagi fan — farmakognoziya Al-Kindiy, Ar-Roziy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino va boshqa Sharq hakimlari asarlarida batafsil keltirilgan. O'simlik va hayvonot dunyosidan dori tayorlashga qo'shimcha qilib kimyoviy usullar bilan ham dori tayorlashni birinchi marta Ibn Sino qo'llagan, ammo XVI asrgacha Bu usuldan juda kam foydalanishgan
Ibn Sino 980-1037
Beruniy 973-1048
Ar-Roziy milodiy854-925
XV-XVI asrlarda davlatlar orasida savdo-sotiqning yo'lga Qo’yilishi natijasida Sharq davlatlaridan (Hindiston, Misr, Yaqin va
uzoq Sharq davlatlari) savdo kemalari Yevropa davlatlariga faqatgina boylik emas, balki ba'zi yuqumli kasalliklami bam olib kelishar ediki, buning natijasida juda ko'p insonlar bu dunyodan ko'z yumishgan
Teofrast Paratsels (1493-1541 yy.) nemis shifokori va
kimyogari, Eyzindeln yaqinidagi Etselda
shifokoriar oilasida tug’ilgan, (to'liq nomi Filipp
Aureol Teofrast Bombast fon Gogengeytn), kimyo
faniga asoslangan tabobat san'ati bilan
yatrokimyoga asos solgan Bu olim o'zini Paratsels
nomi bilan atay boshladi, ya'ni, antik dunyoning
mashhur hakimi A.K. Sels (e.o. 25-eramiz 50
yy.)dan ham ortiqroq mahoratga egaman demoqchi
bo'lgan. T. «Paratsels Aristotel va Galen
ta'limotining davomchisi bo' lib, inson organizmi
to'rt unsur va uch boshlang’ich moddalardan (simob, oltingugurt,
mishyak) tashkil topgan deydi. Organizmda bu uchta dastlabki
moddalar tabiiy muvozanatda bo'ladi, uning buzilishi kasallik sababi
ekanligini alohida tushuntiradi. U o'zining bilimini oshirish
maqsadida butun Yevropa va Shimoliy Afrika davlatlarini, Mismi,
Tatariston (Rossiya da.vlali)ni kezib, universitetlar va turli tibbiyot
maktablarida ta'lim olish bilan birga xalq tabobatini ham o'rganadi,
inson organizmiga eng kuchli ta'sir etuvchi dorilar haqida
ma' lumotiar yig’ adi.
O'rta asrlarga kelib metall olish texnologiyasi va ma'danlar
haqidagi bilim darajasi juda kam o'zgardi, masalan, Yevropa va
Osiyo davlatlarida temir hali ham eskicha usullar bilan qazib olinar edi. Bu davrda mis va boshqa rangli metallar ishlab chiqarish haqida juda kam ma'Iumotlar saqlangan. Insoniyatning bu ehtiyojlari XVI asr o'rtalariga kelib, dastlabki kimyogar-texnologlar yetishib chiqishini taqozo etdi
XIII asrdan boshlab yevropaliklar (Ispaniya, Saksoniya va
boshqa davlatlar) kumushni polimetall ma'danlardan qo'rg’oshin yordamida ajratib olishardi. Bu davrda kumushdan tashqari oltin, qo'rg’oshin, qalay, vismut, surma, mishyaklar ham kam miqdorda ishlab chiqarish boshlandi. Asta-sekin metallarga va ular qotishmalariga qayta ishlov berish takomillashib bordi. O'rta asr va uyg’onish davrida sovut, qalqonlar yasash, yengil qurol-aslaha yasash, to'plar quyish, har xii texnik mexanizmlar va zargarlik buyumlarini yasash Yevropaning deyarli barcha shaharlarida rivojlandi va keskin
yuksaldi.
E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT
